18/01/2023
Морийг уяхаасаа тавих нь чухал
-Уясан морьдыг , тэр тусмаа их насны морийг наадмын дараа хорон хөлсийг авч, булчинг нь гүйцэд суллаж , мулталж тавихгүй бол тэр жилдээ биеэ тавьж өгдөггүй агдайчихдаг. Байнга бэлтгэл хийсээр зангидсан гар шиг болчихсон булчинг чинь хариу уяа хийж зөөллөөд тавихгүй бол болдоггүй . Хойтонгийн уяаны ажил бол ерөөсөө тэр . “Уяхаасаа тавих нь чухал” гэдэг үгний утга учир ч тэр . Ер нь морийг зөв сайхан эдэлж сурсан хүн л морь уяна даа . Их насны морь жилдээ нэг л буруу эдэлсэн бол тэр жилдээ засал авдаггүй . Уяач хүн наадмын маргаашнаас л дараа жилийнхээ наадамд бэлддэг юм шүү дээ.
-Морьдоо анх барилж эхлэхэд дийлэнх улсын морьд голийсон тарган харагдаж байдаг. Харин танай морьд, туранхайвтар , их хөнгөн харагдаж байдгийн учир юу вэ?
-Уяа морьдыг ер нь байнга бэлтгэлтэй тамирчин шиг , байнгын уургын морь шиг л бэлэн байлгах ёстой л доо. Манай морьд туранхайвтар байдгийн учир бэлчээрээр нь байнга юм хийдэгтэй холбоотой. Анх уяхад бөрзийсөн юм ирдэг . Тэгэд яван чангарад, сэрийгэд , улам бүр өнгө суугаад уралддаг .
-Бэлчээрээр нь уяж сойно гэдгээ жаахан тодруулж ярихгүй юу?
Намар цасны тахтайд барьж аваад усыг нь зөв гаргах ёстой юм. Зөөлөн унаж хөдөлгөөд үсний нь угт тогтож шигсэн нарийн шороог нь унагачих хэрэгтэй юм. Усыг нь зөв сайхан гаргад тохомны хөлсийг биед нь тогтохгүй болгоод орхичиход болдог эд.
-Цасгүй үед яах вэ? Мөн л өдөр бүр мордоод байх хэрэг үү?
Өдөр бүр мордож давхиад , унаад байх хэрэггүй л дээ . Цасгүй үед тэгвэл морь улдчихдаг юм . Ер нь зун уралдсан морийг , хавар намрын цагт гэдсийг нь гүйцэт солих ёстой. Хавар намар хоёрт л мал гүйцэт цаддаг гэж байгаа юм . Тэр үед гэдсийг нь гүйцэд солих хэрэгтэй.
-Чухам яаж солих вэ? Ямар дэс даралалтай үйлдэл хийх ёстой вэ?
Морин адууг анхны цаснаар гүйцэд цадаад 1-2 хоносны ар дээр барьж аваад уяж хонох хэрэгтэй . Уяж хоносныхоо маргааш унаж хөдөлгөнө. Ингэхлээр гэдэс нь хөдөлнө. Нэлээн сайн хөлөргөж , биеийг нь халаана гэсэн үг шүү дээ. Харин адуунд нь буцааж тавихдаа уяан дээр уяж , биеийг нь хөргөж байж тавьдаг учиртай. Тэхгүй бол нуруу авах тохиолдол гарна.
-Уях морийг бол адуугаар нь сайн эдэлдэг байх нээ. Харин байнга уяж хоноод байхгүй биз дээ ?
Ялангуяа зун уягдаад олигтой давхил ороогүй адууг бол хар буухаар сайн эдлэх хэрэгтэй. Уях морийг ер нь адуугаар нь сайн эдлээд авчирах их зүгээр . Дээр өөрөө , “Танай морьд анх туранхайвтар , их хөнгөнхөн баригддагийн учир юу вэ ?” гэж асууж байсны учир гол гогцоо тэнд л байгаа юм. Морийг анх барихдаа л уяж хонохоос бусад үед нь ерөөсөө уяж хонож болохгүй .
-Зарим улс байсгээд л уяж хоноод , унаж давхиад байгаа харагддаг . Тэр нь тийм ч зөв зүйл биш байх нь ээ?
Уяж хоноод ширүүн эдлээд байхлээр дотуураа чангарчихаад бие нь тавьж өгөхгүй жадайчихаад байдаг. Мах нь чангарчихаад бариад байна гэсэн үг шүү дээ. Чамд биеийг чинь барьсан жадайсан хувцас өмсөгчихөд учиргүй хурдан гүй гээд шахад байвал ямар байх вэ, түүнтэй л адил гэсэн үг . Ер нь бол морийг адугаар нь уяж сойх ёстой юм . Уяа сойлгоны дундуур ч уяж хонох буруу.
-Цаг улирал урьдынхнаас огт өөр болж байна . Адуу малны иддэг өвс ургамал ч их өөрчлөгдсөн биз? Үүнийгээ дагаад уяа засал ч их өөрчлөгдсөн байх. Одо ч тэжээлгүй морь уралдахгүй гэдэг болсон шиг байна?
Одооны морьдын хүч тамирыг хадгалаад хашаанд байлгаж байгааг тэжээгээд байна гэж ойлгож бас болохгүй. Бараг зургадугаар сарын 20 гарч байж ногоо идэж байгаа энэ үед хашаанд байлгаж хүч тамирыг нь хадгалах нь буруу биш . Идэш хоолыг нь тэнцүүлээд гамнаад байхад бараг зогсож байгаад уяа нь болчих адуу ч байдаг. Манайхны бага насны адуунууд бараг л тийм . Улсууд мориндоо ажил хийгээд л байхад манайхны морьд зогсч л байдаг .
-Танайхан бол уяж эхлэнгүүтээ л учиргүй ажил хийгэд , хөлсөлж тарлаад давхичихдагүй юм байна?
Эхэндээ зөөлхөн ажил хийнэ шүү дээ . Ерөсөө л ийм юм байгаа юм . Давхих газрынхаа гуравны нэгээс нь эхэлж бэлтгэл хийгээд эхэлнэ гэсэн үг . Яг уралдах өдөр болоход гарааны газартаа уяа нь хүрч , ир нь ханаж байхаар л тооцож ажил хийх ёстой юм.
-Хот тойрсон уяачид бараг худалч хүнд бараг халуун намрас эхлэн морьдоо тэжээгээд эхэлдэг юм шиг санагддаг . Тэжээхэд бас нарийн учир байгаа даа?
-Одо ямар ч сайн адууг тэжээхгүй бол олигтой уралдуулах боломж хомс болоод ирсэн л дээ. Энэ нь өвс ургамал , байгаль цаг ууртай холбоотой юм . Морийг тэжээхдээ адуун дээр нь жаахан унаж, арваннэгдүгээр сарын 10-аас арванхоёрдугаар сарын 10-н хүртэл унаж усыг нь сайхан гаргад, өөхөн таргыг нь бараад оруулж ирж тэжээнэ. Зун уралдсан морьд өөхөн тарга аваад юу шалих вэ .
-Усыг нь гаргана гэдэг нь чухам яана гэсэн үг вэ?
Мордоод усыг нь гаргаад ирэхэр үс нь задраад биед нь хөлс тогтохгүй болчихож байгаа юм.
-Морийг тэжээхэд ямархуу өвс ногоо зүгээр вэ?
Туул голын урд талын болон зүүн талын өвс зүгээр . Хяр хамарын өвс адуунд их зохимжтой байдаг .
-Манайхан одоо ихэвчлэн овьёсоор тэжээж байх шиг. Өдөрт хэдий хэрийн овьёос өгвөл тарах вэ? Бяр хүчтэй болгоход өөр ямар нэмэгдэл тэжээл өгвөл зүгэр вэ?
Хоолонд нь өдөрт нэг өгөхдө хоёр шанага овьёос, тийм хэмжээний хивэгтэй өгдөг . Овьёосыг ахиухан өгвөл тамиранд хэрэгтэй . Бас шингэн хийх буруугүй . Тэхдээ монгол адуунд эрлийз адууны дозоор хийж болохгүй. Биеийн хэмжээ , жинд нь тохируулж хийх хэрэгтэй . Тэжээхдээ ч морины хүч тамир , онцлог байдлыг сайн харгалзах учиртай ... Тэрнээс зүгэр л овьёос хивэг өгөөд байна гэсэн үг биш шүү дээ.
-Тухайлбал яана гэсэн үг вэ?
Морины хоол бол тухайн адуныхаа сэтгэлтэй холботой .Өргөн магнайтай , дух хөмсөг зузаан бол сэтгэл ауга , ажил их даадаг , арчилгаа тордолгоо ч сайн авдаг . Магнай давчуу , ойрхон нүдтэй , хөмсөг нимгэн адуу бол сэтгэл давчуу , аймхай , адуу босч ухасхийсэн хүн шиг байх жишээний. Сэтгэл давчуу адуу ганцааранг нь уяж хооллоод яарахгүй сэтгэлийг нь тогточихвол гэдэс нь эвдрэхгүй болдог . Сэтгэл сайтай , яардаггүй нь бол сайн хурцалж , гэдсийг нь хөдөлгөж өгвөл сайн . Тэгэхгүй бол гэдэс нь хөдлөхгүй .
-Тэжээлийн бяраасаа болж морь, доголоод байгаа юм гэж ярьж байсныг чинь санаж байна. Тэжээхгүй уралдахад хэцүү , тэжээхээр хөлийг нь авчихаад байх болж . Тэгэхлээр яана гэсэн үг вэ?
Сүүлийн үед энэ ч морио доголгочихлоо, тэр ч мориныхоо хөлийг авчихлаа гэж байгаа нь яалт ч үгүй тэжээлтэй холбоотой л доо. Тэжээлийн бярыг монгол адууны хөл гүйцэхгүй байгаа юм. Эрлийз , холимог цустайнууд нь тэжээлдээ зохицдог . Монгол адууг бол хөөрхий , байдаг хурдан дээр нь учиргүй бяр өгчихөөр тэгж байгаа юм. Монгол адууны хурдных нь хат үндсэндээ гүйцэхгүй байгаа юм . Оч нь багадаад байхгүй юу . Гэлээ гээд яахав дээ . Байнгын тэжээл өгөөд дөрвөн булчингаад нь байнга тордоод бэлтгэлтэй л байх хэрэгтэй .
-Морийг өглөө барьж уясанаас хойш хэдэн цагийн дараа гэдэс нь гүйцэд хөдөлчихсөн байвал зүгээр вэ?
Морийг өглөө бариад үдээс хойш гурав дөрвөн цаг болоход гэдэс нь гүйцээд хөдөлсөн байх хэрэгтэй. Энэ бол идсэн уусан нь шингээд уяа нь зөв байгаагийн шинж. Буруу байвал гэдэс нь ханхайгаад цүрийсэн юм болчихно. Гэдэс хөдлөхгүй байна гэдэг үндсэн тамир луугаа орно гэсэн үг . Уяа нь зөв бол адууны өдрийн идсэн уусан нь биедээ бяр болон шингэнэ. Цанхагар байгаа гэдсийг хоол нь ихэдсэн байна гэж андуурч, уясаар болж байгаа юмыг бүр болиох нь ч бий .
-Гэдсийг нь тогтоох , сэтгэлийг нь тогтоох , бяр хүчийг нь тогтоох гээд нарийн зүйлүүд урган гарах нь ээ дээ ?
Тэрнээс чинь л уяа эхэлдэг байхгүй юу.
-Сэтгэл хөнгөнтэй, уухичиж давхисан морины сэтгэлийг чухам яаж тогтоож болох вэ?
Сэтгэл хөнгөнтэй адуу гэгэлзэж , сэгсчээд гэдэс нь хөдлөх гэд байдаг. Ийм адууг эхлээд ганц хоёроор нь ажил хийж байгад уухичаад байхаа болихоор нь морьтой нийлүүлээд эргэх газар нь түрүүлж очоод ганц нэгхэн хазуулаад байвал сэтгэл нь тогтуун болдог. Эргэхдээ зөөлхөн хатируулаад цогиулаад , сайхан дунд хурдаар явуулаад тэгээд түүнээс нь жаахан дээшлүүлээд түүн дээр нь жаахан тогтож явуулна.
