14/07/2022
Anniyyii, Daanniyyii fi Carcarriyyiin Eenyu?
Hidda Dhalootaa Oromoota Ituu kan Adda Citee Walitti Deebi’ee, ergasii ammas adda citee rarra’ee hafe.... Itti dhihaadha!.
Wal fakkeenya aadaa fi loqoodaa oromoonni walloo fi hararghee wajjin qaban malees, seenaa fi wantoota baayyee waliin qooddatu. Hararghee fi Walloon lachuu biyya goototaati, ulamaa’ootaati fi qabsaa’ootaati. Hunda caalaa Baroota 1870ni Roorroon oromoota walloo irra gahaa turte suukanneessituu fi kan himamtee dhumtu miti. Atse Teewoodroos, Atse Yoohaanis fi Atsee Minilik Atseewwan ummata Walloorratti wal faraquun gidiraa fi dararaa cimtuu irraan gahaa turanidha.
Jaarraa sanitti Roorroon Oromoota walloorra turte tan Amantaa isaanii akka jijjiirratan dirqisiistu qofa hin turre. Eenyummaa ykn Oromummaa isaaniitis guutummaan guutuutti akka jijjiiratanii fi eenyummaa Amaaraa fi Tigree akka fudhatan ykn akka ummata saba hin qabneeti akka of ilaalan gochuuf hawaasa dirqamaa ture dha. Hawaasni Harargheetis tahe Oromoon guutuutti bifuma walfakkaatuun dararamaa ture, Garuu kan Walloo adda ture. Bara 1878 hanga bara 1882ti Oromoon walloo mootummoota Atseetiin galaafataman kuma 40-60 akka caalu seenaa keessatti tilmaama. Lola Walloo Dirree Qaalluutti bara 1879 taasifame booda, torbaan tokko qofatti lubbuun Oromoota Walloo kan Amantii fi Eenyummaa isaanii(Oromummaa) hin jijiirannu jedhanii didan 20, 000 oliitu ajjeefame. Baroonni kun bara Oromoonni Walloo waggaa 86f hanga Goondar bulchaa erga turan booda sirni bulchinsa isaanii Atse Tewoodroosin kufe booda ture dha. Akka waan hijaa ykn haaloo ykn biluu irraa bahutti ture atseewwan kan Walloo gadi qabaa turan. Gabaabumatti Oromoon Walloo Oromummaa fi amantaa isaanii akka jijjiiran ummata humnaan dirqamaa, dararamaa, gidirfamaa jaarraa100 oliif turani dha.
Haa tahu malee, dhiibbaan gara amantaatiin irratti godhamaa turte kun akka isaan agoobara amantaa isaanii jalatti walgahan isaan gootee. Kun akkuma jirutti ta'ee, bara san keessatti Oromoo Walloo ilaalchisee