Pomocnik historyczny

07/07/2022

Ogłaszamy naukową fuzję: „Pomocnik Historyczny” dołącza do rodziny pulsara – portalu popularnonaukowego POLITYKI. Zapraszamy państwa na profil https://www.facebook.com/projektpulsar.

06/07/2022

Pierwsze próby rozciągania suwerenności państw na obszary Arktyki opierały się na prawie odkrywców, które następnie zinstytucjonalizowano w postaci tzw. teorii sektorów. Sprowadza się ona do tego, że państwo, do którego terytorium kontynentalnego przylegają terytoria arktyczne, może rozciągnąć swoje władztwo na wszystkie obszary (wyspy, morza wraz z dnem) wyznaczone trójkątem, którego wierzchołkiem jest biegun północny, a ramionami linie przeprowadzone wzdłuż południków od bieguna do krańcowych punktów, wschodniego i zachodniego, lądowego terytorium danego państwa. Północna linia brzegowa terytorium lądowego stanowi podstawę takiego trójkąta. W myśl tej koncepcji uprawnione do posiadania arktycznych sektorów byłyby: Kanada, Dania, Norwegia, Rosja (Związek Sowiecki/Federacja Rosyjska) i Stany Zjednoczone. Koncepcja sektorów nie zyskała aprobaty międzynarodowej społeczności.
Pisze prof. dr hab. Krzysztof Kubiak.

Obecny status prawno-polityczny obszarów okołobiegunowych.

06/07/2022

Ostatni cesarz zachodniego cesarstwa panował zaledwie od października 475 r. do września 476 r. jako marionetka w rękach ojca. Wraz z jego obaleniem skończyło się zachodnie cesarstwo.
Pisze Bartosz Nowacki.

(ok. 463–po 507 r.) cesarz 475–476 r.

05/07/2022

Wysiłek związany z utrzymaniem się przy życiu w warunkach wyjątkowo niesprzyjających ludzkiemu gatunkowi wykluczał albo istotnie ograniczał agresję. Dla grenlandzkich Inuitów kulturowy zakaz odbierania życia człowiekowi był niekiedy silniejszy niż instynkt samozachowawczy. Wiedzieli o tym Duńczycy i Norwegowie potykający się podczas II wojny światowej na wschodnim wybrzeżu wyspy z załogami niemieckich stacji meteorologicznych. Przed takimi starciami Grenlandczycy, wszakże wyborni myśliwi i niechybiający strzelcy, byli odsyłani w bezpieczne miejsce. Zbrojnie w Arktyce zmagali się więc – już od wczesnego średniowiecza – przybysze z zewnątrz.
Pisze prof. dr hab. Krzysztof Kubiak.

Okołobiegunowe echa wielkich konfliktów militarnych w XX w.

05/07/2022

Podczas panowania tego zdominowanego przez matkę i doradców cesarza, w wyniku wewnętrznych konfliktów i kontynentalnej wędrówki ludów, doszło do znacznego osłabienia autorytetu władcy oraz rozkładu zachodniej części imperium.
Pisze Bartosz Nowacki.

(419–455 r.) cesarz od 425 r.

04/07/2022

Henryk Arctowski. Antoni Bolesław Dobrowolski. Stanisław Siedlecki. O patronach polskich stacji polarnych pisze Andrzej Hołdys.

Patroni polskich stacji polarnych.

04/07/2022

Według przekazu Prokopiusza z Cezarei (VI w.) cesarz Honoriusz zapłakał, gdy usłyszał, że Rzym padł, bo przestraszył się, że chodzi o jego ukochanego koguta o tym imieniu. Gdy usłyszał, że chodzi o miasto zdobyte przez Gotów, odetchnął z ulgą. Choć to anegdota wyssana z palca, nieźle charakteryzuje tego władcę, którego niemal 30-letnie panowanie było niesamodzielne, bierne i tak chaotyczne, że prowadziło do rozczłonkowania zachodniej części imperium.
Pisze Bartosz Nowacki.

(384–423 r.) cesarz od 395 r.

01/07/2022

Polska, chociaż nie jest położona w sąsiedztwie stref polarnych, ma długoletnie tradycje w poznawaniu tych rejonów planety. Polscy naukowcy biorą udział w dyskusji nad globalnymi zmianami klimatu, a obszary polarne mają w tym względzie kluczową pozycję, są bowiem tzw. stabilizatorami klimatu; nie tylko zapobiegają występowaniu ekstremalnych temperatur pomiędzy okresami letnimi i zimowymi, ale odpowiadają też za cyrkulacje mas powierza sięgające do średnich szerokości geograficznych. A poza tym niejednego także z polskich badaczy wiedzie za koła podbiegunowe zwykła ciekawość poznawania tego, co trudno dostępne. I tak już od prawie 150 lat.
Pisze prof. dr hab. Piotr Głowacki z Instytut Geofizyki PAN.

Polarne okno na świat także dla polskiej nauki.

01/07/2022

Przedstawiając losy ostatniego imperatora zjednoczonego Cesarstwa Rzymskiego, nie sposób pominąć barwną anegdotę przytoczoną w dziele historycznym Ammiana Marcellina, będącego bezpośrednim świadkiem burzliwych wydarzeń schyłku IV w. Uwidacznia ona przewrotność losu i niebezpieczeństwo ludzkiej ambicji. Otóż grupka dostojników nieprzychylna cesarzowi Walensowi (364–378) próbowała za pomocą sztuki magicznej ustalić imię jego potencjalnego sukcesora. Losując kolejne greckie litery ΘΕΟΔ (THEOD), uznali, że będzie nim notariusz Teodor. Niespodziewanie wiadomość o tym zdarzeniu dotarła do uszu cesarza, co skończyło się egzekucją zarówno uczestników wróżbiarskiego zgromadzenia, jak i niedoszłego elekta. Po tragicznej śmierci Walensa na polu bitwy wróżba jednak się spełniła, gdy ster rządów przejął władca o imieniu zgodnym z kolejnością wylosowanych przez spiskowców liter – Teodozjusz.
Pisze dr Łukasz Smorczewski.

(347–395 r.) cesarz od 379 r.

30/06/2022

Czasopismo naukowe „Nature”, ukazujące się w Londynie od 1869 r., należy do ścisłej światowej czołówki. Dziś jest to właściwie cała rodzina tygodników, miesięczników i elektronicznych serwisów publikujących doniesienia z różnych dziedzin nauki. Zgadnijcie, w ilu takich artykułach pojawiło się słowo Arctic w 2021 r.? Okazuje się, że aż w 611. Dla porównania, w 2010 r. o Arktyce pisano w 68 publikacjach, a w 2000 r. – w 26. Podobnie w przypadku Antarktyki – od 21 artykułów w 2000 r., przez 69 w 2010 r., do 385 w 2021 r. Na dodatek powyższe liczby odnoszą się do oryginalnych prac naukowych. Po poszerzeniu zakresu wyszukiwania o komentarze, polemiki, wywiady, recenzje, omówienia i temu podobne formy wyskakuje 2–3 razy więcej pozycji. To samo zjawisko widać u największego rywala „Nature”, w amerykańskim czasopiśmie „Science”, a także w największych bazach publikacji naukowych, takich jak Scopus, Web of Science czy SpringerLink.
Pisze Andrzej Hołdys.

Obszary polarne – oczka w głowie badaczy i magnesy geopolityki.

30/06/2022

Nie zaniedbywał Rzymu i odwoływał się do dokonań wielkich poprzedników, jednak nie zyskał przychylności senatorów – wybierał doradców głównie spośród prowincjuszy z Panonii, a największe kariery robili u niego byli wojskowi. Realizował politykę gospodarczą niekorzystną dla arystokracji, a swych przeciwników oskarżał o zdradę stanu i traktował brutalnie. Dbał o sprawną administrację i starał się chronić najsłabsze warstwy społeczne. Powołał nawet nowych urzędników (defensores plebis) mających kontrolować elity miejskie. Jako chrześcijanin okazywał daleko idącą tolerancję i starał się nie mieszać w spory religijne (wyjątkiem było wypędzenie w 372 r. manichejczyków oraz wystąpienie przeciwko afrykańskim donatystom).
Pisze Bartosz Nowacki.

(321–375 r.) cesarz od 364 r.

29/06/2022

Stosunek mieszkańców Grenlandii do problemu niepodległości jest silnie ambiwalentny. W maju 2008 r. zakończyła prace duńsko-grenlandzka Komisja Samorządowa. Opracowała projekt nowego Aktu Autonomii znacząco zwiększającego zakres władzy struktur lokalnych. W referendum w listopadzie 2008 r. 75 proc. z 40 tys. uprawnionych do głosowania wypowiedziało się za rozszerzeniem autonomii. Do proklamowania niepodległości z pewnością zachęcają raporty geologiczne o znacznych złożach ropy naftowej u północno-wschodnich wybrzeży wyspy. Są one szacowane na 31,4 mld baryłek. Ich eksploatacja jest teraz nieopłacalna, choć i to szybko może się zmienić.
Pisze prof. dr hab. Krzysztof Kubiak.

Od Inuitów i wikingów do Wspólnotowego Królestwa Danii.

29/06/2022

Przyszedł na świat w Konstantynopolu w rodzinie przyrodniego i prawdopodobnie najmłodszego brata Konstantyna Wielkiego Juliusza Konstancjusza. Matką była Bazylina, kobieta niezwykłej erudycji i pobożności, jak zaświadczają antyczni autorzy. Zmarła jednak kilka miesięcy po porodzie, pozostawiając Julianowi wielki skarb – Mardoniosa, pedagoga rozmiłowanego w kulturze helleńskiej, a zwłaszcza w Homerze. Julian od dziecka przesiąkał kulturą grecką.
Pisze Pisze dr Michał Baranowski.

(330/332–363 r.) cesarz od 361 r.

28/06/2022

Gdy w 1741 r. członkowie ekspedycji Vitusa Beringa zobaczyli z pokładów swoich statków ląd na wschodzie, stali się europejskimi odkrywcami Alaski i zapoczątkowali coś, co przeszło do historii pod nazwą Rosyjskiej Ameryki, a zakończyło się najsławniejszą transakcją sprzedaży terytorium między państwami.
Pisze Przemysław Ziemacki.

Wielkie arktyczne zakupy USA. Alaska i zamysły grenlandzkie.

28/06/2022

Całe życie musiał walczyć o władzę i choć był lubiany przez rzymski plebs i pretorianów, jako poganin walczący z chrześcijańskim Konstantynem nie znalazł uznania w oczach kronikarzy.
Pisze Bartosz Nowacki.

(ok. 279–312 r.) cesarz od 306 r.

27/06/2022

Arktyka od niepamiętnych czasów była domem wielu ludów, odróżniających się swoimi językami, kulturą i unikatowym sposobem życia. Szacuje się, że stanowią one dziś ok. 10 proc. całej populacji północnego obszaru polarnego; w krajach arktycznych mieszka ponad 500 tys. autochtonów. Ich dzieje zobrazujmy na przykładzie trzech najliczniejszych etnosów w różnych częściach Arktyki: Samów (Saamów; w północnej Skandynawii), Nieńców (w północnej Rosji) oraz Inuitów (głównie w północnej Ameryce i na Grenlandii).
Pisze dr Sylwia Hlebowicz.

Rdzenni mieszkańcy północnych krańców Ziemi.

27/06/2022

Konstancjusz Chlorus dwoił się i troił, by odbudować w Brytanii i Galii prestiż imperium – walczył z uzurpatorami i Piktami, Frankami oraz Alamanami. Będąc niskiego stanu, związał się z pochodzącą z prostej rodziny Heleną, która urodziła mu syna Konstantyna. Jednak w 289 r., gdy jego kariera nabrała tempa, rozstał się z nią, by ożenić się z córką Maksymiana, Teodorą, dzięki czemu został adoptowany przez teścia i mianowany cezarem. Mimo to dbał o syna z pierwszego związku: umieszczony na dworze Dioklecjana otrzymał staranne wykształcenie, a potem robił karierę wojskową.
Pisze Bartosz Nowacki.

(między 272 i 280–337 r.) cesarz 306–337 r.

24/06/2022

Niczym rzymski wódz powracający ze zwycięskiej kampanii wojennej – tak 18 czerwca 1930 r. był witany w Nowym Jorku amerykański kontradmirał Richard Byrd. Maszerował środkiem dolnego Broadwayu, a wspaniałego przyjęcia mógłby mu pozazdrościć niejeden władca. Na jego głowę spadał deszcz konfetti i ścinków kolorowego papieru wyrzucanych z okien wysokich biurowców ciągnących się wzdłuż głównej nowojorskiej arterii, nazywanej na tym odcinku kanionem zwycięzców, ponieważ tu właśnie od blisko 150 lat świętuje się szczególne osiągnięcia Ameryki i jej szczególnych gości.
Pisze Andrzej Hołdys.

Medialne zapotrzebowanie na nieustraszonych zdobywców biegunów.

24/06/2022

Należy do grona tych postaci, których sławę przysłonili ich najbliżsi, w tym przypadku syn – Konstantyn I Wielki. Był też Konstancjusz „mężem swojej żony” – jego pierwsza małżonka Helena została świętą Kościołów katolickiego i prawosławnego, budowniczynią bazylik, a tradycja chrześcijańska przypisuje jej odkrycie relikwii Krzyża Świętego.
Pisze dr Michał Baranowski.

(ok. 250–306 r.) cesarz od 293 r.

22/06/2022

Amundsen, Barents, von Bellingshausen, Bering, Borchgrevink, Cook, de Long, Franklin, Mawson, Nansen, Papanin, Ross, Scott, Shackleton.
Pisze o nich dr Jerzy Giżejewski z Zakładu Badań Polarnych i Morskich Instytut Geofizyki PAN.

W porządku alfabetycznym, wybór autorski.

22/06/2022

Podobnie jak innych cesarzy z tej epoki pochodzących z Bałkanów źródła przedstawiają Maksymiana jako dobrego i walecznego żołnierza, odpornego na trudy i znoje służby wojskowej. Takich właśnie władców potrzebowało cesarstwo w owym czasie. Przyszły tetrarcha był człowiekiem prostym, nawet nieokrzesanym, ale uczciwym i oddanym Dioklecjanowi. Znajdziemy jednak antycznych autorów, którzy piszą o jego gwałtowności, okrucieństwie, nieludzkim charakterze, przerażającym wyglądzie i rozwiązłości, nie tylko o charakterze heteroseksualnym.
Pisze prof. dr hab. Szymon Olszaniec.

(250–310 r.) cesarz 285–305 r., uzurpator 307–308 i 309–310 r.

21/06/2022

Arktyka i Antarktyka okalają bieguny Ziemi, czyli dwa punkty na jej powierzchni, przez które przechodzi oś obrotu planety. Są one najbardziej oddalone od równika, zbiegają się w nich wszystkie południki, a wartość szerokości geograficznej (zarówno północnej – N, jak i południowej – S) wynosi 90° (na równiku – 0°). Zbiór punktów na kuli ziemskiej o tej samej szerokości to równoleżnik.
Pisze prof. dr hab. Krzysztof Kubiak.

Arktyka i Antarktyka, mimo że obie jawią się jako krainy – by przywołać słowa Jacka Londona (odnoszące się do Alaski) – „grozy białej ciszy”, różnią się od siebie we wszystkim poza lodem i śniegiem.

21/06/2022

Wprowadził reformy, dzięki którym Cesarstwo Rzymskie przezwyciężyło kryzys III w. Ceną stabilizacji była militaryzacja, zwiększone obciążenie podatkami oraz centralizacja i biurokratyzacja administracji.
Pisze Bartosz Nowacki.

(ok. 240–313 lub 316 r.) cesarz 284–305 r.

20/06/2022

Przełom w badaniach Oceanu Południowego przyniosły brytyjskie wyprawy Jamesa Cooka. W pierwszej (1768–71), na statku „Endeavour”, żeglarz dotarł do Nowej Zelandii i wschodnich wybrzeży Australii. Następna ekspedycja (1772–75), na statkach „Adventure” i „Resolution”, miała odnaleźć Terra Australis. Cook opłynął od południa Południową Francję Kerguelena, udowadniając, że są to wyspy, i przekroczył krąg polarny.
Pisze dr Jerzy Giżejewski z Zakładu Badań Polarnych i Morskich Instytut Geofizyki PAN.

Historia odkrywania Antarktyki.

20/06/2022

Antyczne źródła z wielkim podziwem opisują militarne zdolności Probusa, zestawiając go nawet z największym postrachem Rzymu – Hannibalem. W nie mniejszym stopniu podkreślają organizacyjne talenty cesarza, jak i szczęście, które mu sprzyjało… przynajmniej przez kilka lat jego rządów.
Pisze dr Michał Baranowski.

(232–282 r.) cesarz od 276 r.

15/06/2022

Wprawdzie rzymskie zagony docierały (początkowo lądem) do północnych krańców Europy, jednak dalej było groźnie. Pyteasz z Massali (III w. p.n.e.) – płynąc na północ od Brytanii – zobaczył ziemię (prawdopodobnie Islandię lub środkową Norwegię) i nazwał ją Thule, ale nie dobił do niej, gdyż dalej woda była – jak relacjonował – tak gęsta, że statek nie mógł się w niej poruszać. Czyżby wielki grecki podróżnik dopłynął do granicy lodów? Przez następne setki lat nikt nie próbował sprawdzić, co się kryje za tą „gęstą wodą”.
Pisze dr Jerzy Giżejewski z Zakładu Badań Polarnych i Morskich Instytutu Geofizyki PAN.

Historia odkrywania Arktyki.

15/06/2022

Zapisał się w historii jako ten, który ponownie zjednoczył imperium. Antyczne źródła podkreślają jego talenty militarne. Anonimowy autor „Epitome de Caesaribus” z przełomu IV i V w. stwierdził wręcz, że sukcesy Lucjusza Domicjusza Aureliana były wspanialsze niż Aleksandra Wielkiego i Juliusza Cezara! Mniej przychylne źródła, chociaż doceniają jego osiągnięcia, uważają, że cesarza nie sposób zaliczyć ani do dobrych, ani do złych władców, a jedynie do potrzebnych.
Pisze dr Michał Baranowski.

(214–275 r.) cesarz od 270 r.

14/06/2022

„Bieguny Ziemi” – nowy numer Pomocnika Historycznego już jest.
Do lektury zapraszają Jerzy Baczyński i Leszek Będkowski:

Chłodne bieguny Ziemi niezmiennie rozpalały wyobraźnię pokoleń, tym bardziej zresztą, im mniej były dostępne. Starożytni snuli domysły o Ziemi Thule na dalekiej północy i o lądzie Terra Australis Incognita na dalekim południu. W epoce wielkich odkryć geograficznych żeglarze na coraz lepszych, lepiej nawigowanych statkach zbliżyli się do kół polarnych; okazało się wówczas, że istnieje życie (także w postaci rodzimych ludów) poza Śródziemnomorzem. Potem nastał czas romantyków, którzy w Arktyce znaleźli wszystko, co im w duszy grało: tajemniczość, wzniosłość, horror. Na przykład Cyprian Kamil Norwid chciał zatrudnić się jako rysownik w polarnej wyprawie, a kanoniczny „Frankenstein” Mary Shelley to w istocie opowieść o niezwykłym rozbitku odkrytym na lodowym polu przez pewnego kapitana płynącego na podbój bieguna północnego.

Rewolucja techniczno-naukowa w XIX w. pozwoliła ostatecznie zweryfikować różne domysły i wyobrażenia; nastąpiła tzw. heroiczna epoka badań polarnych. Odkryto wszystko, co było do okrycia, zdobyto, co było do zdobycia. I zamieniono – głównie Antarktydę – w gigantyczne laboratorium naukowe.

Okazuje się jednak, że rzeczywistość wymaga od ludzkości ponownego uruchomienia wyobraźni w sprawie ziemskich biegunów – z dwóch co najmniej powodów.

Po pierwsze – obszary polarne są czułym rejestratorem niepokojących zmian klimatycznych na globie.

Po wtóre – związane z ociepleniem topnienie lodowców odsłania dostęp do wielkich zasobów surowców naturalnych (głównie ropy i gazu). Nie trzeba tłumaczyć, co to oznacza w obecnej sytuacji polityczno-gospodarczej na świecie. Już zaczął się kolejny wyścig do biegunów – z nowym, ważnym uczestnikiem, Chinami.

Sporo emocji, jak na mroźne odludzie, prawda?

14 czerwca ukaże się nowe wydanie Pomocnika Historycznego POLITYKI „Bieguny Ziemi. Arktyka i Antarktyda – wielka pustka pełna historii”.Chłodne bieguny Ziemi...

14/06/2022

Gdy w zbiorze biografii cesarskich „Historia Augusta” z późnego antyku wylicza się złych cesarzy, Galien wyprzedza takie postacie jak Kaligula, Neron, Domicjan czy Heliogabal! Krótko mówiąc, historiografia łacińska nie zostawiła na nim suchej nitki. Przez wieki obraz tego princepsa był więc skrajnie negatywny. Dopiero wiek XX i dokładne przyjrzenie się źródłom pisanym po grecku, zdecydowanie bardziej powściągliwym w ocenie cesarza, pozwoliły umieścić go w gronie cesarzy wybitnych, choć zapomnianych. Wybitnych chociażby dlatego, że jego udane panowanie przypada na wielki kryzys polityczny III w. (235–285), podczas którego cesarze zmieniali się często, a jemu dane było panować aż 15 lat.
Pisze dr Michał Baranowski.

(ok. 220–268 r.) cesarz od 253 r.