Parshwa Publications

23/07/2024

23/06/2024

साहित्य हा राष्ट्राचा एक अमोल सांस्कृतिक ठेवा असतो. त्याचे जतन करणे हे अर्थातच त्या राष्ट्राचे एक आद्य कर्तव्य ठरते. छपाईची कला अस्तित्वात आल्यानंतर साहित्य पुस्तकात साठवून ठेवता येऊ लागले. पण त्याच्यापूर्वी जे साहित्य पिढ्याआणि पिढ्या केवळ मुखोद्गत होत आले त्याची गणतीच करता येणार नाही. हा फार मोठा वारसा आहे.
या वाड्मयचे वैशिष्ट्य हे की, ते अपौरुषेय आहे. म्हणजे त्याचा कर्ता सांगता येत नाही.आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे त्याची मालकी एका व्यक्तीची नाही, सबंध समाजाची ती आहे.म्हणूनच ते खर्‍याखुर्‍या अर्थाने लोकसाहित्य आहे. ते सामान्य लोकांच्या जीवनातून उपजले,त्यांच्याच तोंडी खेळले, वंशपरंपरा पाठांतरातून चालत आले आणि त्यांच्या जीवनाशी एकरूप झाले. कोणतेही साहित्य जेव्हा जीवनाशी एकरूप होते तेव्हा ते जिवंत ठरते.म्हणूनच लोकगीते ही जिवंत वाटतात. हे समाजाचे धन असते ,राष्ट्रात्ती संपत्ती असते.
मराठी लोकगीतांतून व लोककथांतून मराठी भाषेचे सौष्ठव, सौंदर्य आणि झेप यांचा फार चांगला साक्षात्कार घडून होतो. मराठी भाषेचा अस्सल गोडवा, अस्सल कणखरपणा आणि अस्सल रसाळपणा लोकगीतांइतका इतरत्र क्वचितच सापडेल. मराठी भाषेचे हे रूप सतत डोळ्यांपुढे रहाणे आवश्यक आहे.
डॉ. सरोजिनी बाबर यांनी आजपर्यंत लोकसाहित्याचा शोध घेऊन ते प्रकाशात आणण्याच्या बाबतीत फार मोलाची मेहनत केली आहे. लोकगीते व लोककथा वेचून आणण्याचे काम त्यांनी निष्ठेने केले आहे. हे एक फार मोठे व व्यापक असे कार्य आहे.
मराठी भाषेतील लोकसाहित्य हा एक अतिशय समृद्ध असा वारसा आहे. या साहित्याची आजच्या व भावी पिढ्यांना ओळख व्हावी या उद्देशाने डॉ. सरोजिनी बाबर यांनी ‘मराठीतील स्त्रीधन’ हा ग्रंथ समाजाला अर्पण केला.
सदर ग्रंथामध्ये सद्याची पिढी व भावी पिढी यांना अपरिचीत असलेली सांस्कृतीक माहिती सदर ग्रंथामध्ये उपलब्ध आहे. यामध्ये ...कुळाचार, खेळ आणि गाणी, भोंडला (हातगा), नागपंचमी, गौरीपूजन, लग्नातील गाणी, मंगळागौर, डोहाळे, पाळणा (अंगाई गीत), उखाणा (आहाणा), माजघरातील गाणी, कौटुंबिक जीवन, देवादिकांची गाणी, लोककथा. आदी अशा प्रकारे उपयुक्त माहितीचा खजिना समाविष्ठ आहे.
~~~~~~~~~~~~~~~~
ग्रंथाची मूळ एकूण किंमत:रू. ६००/-
सवलत रू. ४५०/-
(पोस्टेज सह/घरपोच )
~~~~~~~~~~~~~~~~
ग्रंथ आरक्षित करण्यासाठी व घरपोच मागवण्यासाठी गुगल पे अथवा फोन पे द्वारे ९३७३७६५५११ या क्रमांकावर पैसे पाठवा तसेच व्हाट्सअप द्वारे आपला संपूर्ण पत्ता पिनकोड नंबर सह व मोबाईल नंबर सह द्यावा ही विनंती.
~~~~~~~~~~~~~~~~
पार्श्व पब्लिकेशन्स
राहुल मेहता
कोल्हापूर.
९३७३७६५५११
९६८९८९५२८९

15/06/2024

पारसनीसांच्या
इतिहास संग्रहाची
उपयुक्तता...
प्रथमत इतिहास संग्रह समजून घेण्याआधी त्याची पार्श्वभूमी तसेच त्याच्या संपादक बाबत समजून घेणे क्रमप्राप्त आहे. मराठ्यांच्या समग्र इतिहास लेखनाची सुरुवात खरतर १९ व्या शतकात झाली असे आपल्याला समजते.
एक काळ होता जेव्हा इतिहासाचार्य वि.का राजवाडे यांनी आपले आयुष्य इतिहास संशोधन साठी दिले..त्यानंतर या क्षेत्रात लोकांची ये- जा सुरू झाली. त्यापैकीच एक म्हणजे श्री. दत्तात्रय बळवंत पारसनीस अर्थात द. ब पारसनीस हे होय..यांचा जन्म जरी १८७० चा असला तरी वयाच्या १७ व्या वर्षापासून त्यांचे इतिहास लेखनाचे कार्य दिसायला लागले.
महाराष्ट्र कोकीळ पासून झालेली सुरुवात ही पुढे वाढतच गेली. त्यापैकीच एक अमूल्य ठेवा म्हणजे इतिहास संग्रह हे मासिक होय. या पूर्वी भारतवर्ष नावाचे मासिक पारसनीस यांनी काढले होते जे ३ वर्ष चालले. त्यात पंत प्रतिनिधी यांची बखर तसेच होळकर,बावडेकर यांच्या कैफियती आणि जवळपास १६२ लेख या मासिकातून प्रसिद्ध झाले.
या नंतर पुढे १९०८ रोजी इतिहास संग्रह हे मासिक सुरू झाले जे पुढे ८ वर्ष चालले. या इतिहास संग्रह चा मुख्य उद्देश हा ऐतिहासिक कागदपत्रे व माहिती प्रसिद्ध करणे हा होता. या ८ वर्षांच्या कालावधीत मासिकातून अनेक प्रकारची मनोरंजक माहिती तसेच अपरिचित पैलू मांडण्यात पारसनीस कमालीचे यशस्वी झाल्याचे आपल्याला समजते..त्यापैकी विशेष बाब म्हणजे पहिल्यांदा महेश्वर दरबार ची बातमीपत्रे तसेच तंजावर चे राजघराणे सोबत ऐतिहसिक कथा ही त्यात प्रसिद्ध झाली तसेच शिवाजी महाराजांचे पहिले प्रधान शामराज पंडित रांझेकर. मस्तानीचे पत्र, नाना फडणविसांची कैद, पुण्याची टांकसाळ, नादिरशहाची दिल्लीलरील स्वारी, इंग्रजांशीं तह स. १७८१।८२, भोरकसचे देशमुख ढमाले करिणा, संताजी घोरपड्याच्या खुनाबद्दल ह्मसवडकर माने ह्यांच्या बखरीमधील उल्लेख , संताजी घोरपड्याचा खून व खुषखबरखान पदवी, 'माने' ह्या उपनांवाची उत्पत्ति, अशी अनेक अपरिचित, अप्रकाशित अस्सल कागदपत्रे ...
विशेष बाब ही की या मध्ये काही व्यक्ती चित्रे ही सर्वात प्रथम प्रकाशित झाली..जसे की अफजलखान चे चित्र.
या मासिकाचा महिमा म्हणा किंवा त्यांचे अन्य कार्य , पारसनीस यांना १९१३ साली सरकार ने त्यांना रावबहाद्दूर ही पदवी देऊन सन्मानित केले.. अश्या मोठ्या इतिहास संशोधकाचे एक पुष्प म्हणजे "इतिहास संग्रह" होय..
रावबहादूर द. ब. पारसनीस यांनी केलेले बहुताशी लेखन मराठ्यांच्या इतिहासाशी संबंधित आहे. मराठ्यांच्या इतिहासाच्या कागदपत्रांचा संग्रह, संपादन आणि प्रकाशन करून, सर्वांना मूळ, अस्सल कागदपत्रे उपलब्ध करून दिली आहेत. अनैतिहासिक गोष्टींचा प्रतिवाद करून सत्य घटनांना शक्य तितक्या विवेकनिष्ठेनं आणि धैर्यानं सर्वांसमोर मांडले आहे. ग्रंथांत प्रमाणावांचून कोणतीही गोष्ट लिहायची नाहीं हे पथ्य पाळले आहे.
" इतिहास संग्रह " हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे.

26/05/2024

दुर्ग जिज्ञासा.
एक अद्वितीय असा ग्रंथ लवकरच इतिहास प्रेमींच्या हातात पडणार आहे.सातारा जिल्ह्यातील सुमारे २४ किल्ले,तसेच ऐतिहासिक भौगोलिक माहितीसह,उत्कृष्ट नकाशे व अवशेषांची Architecture Drawings देवून ससंदर्भ मांडणी केली आहे. इतिहास अभ्यासकांना उपयुक्त होईलच हे वेगळे सांगायला नको.
सह्याद्री आणि शिवछत्रपतींवरील श्रद्धा असणाऱ्या तसेच अथक कष्टाने अभ्यास करून उत्कट इच्छाशक्ती बाळगणारे इतिहास संशोधक श्री प्रदीप पाटील यांनी दुर्ग जिज्ञासा हा ग्रंथ लिहिले आहे.
प्रत्येक इतिहास अभ्यासकाने हा ग्रंथ संग्रही ठेवायलाच हवा तसेच आजच्या युगातील गड ट्रेकर्स व अभ्यासक अशा सर्वांना मार्गदर्शक ठरणारा व परिपूर्ण माहितीसह हा ग्रंथ संदर्भ ग्रंथ म्हणून उपयुक्त आहे.
माझ्या सर्व स्नेही दुर्गमित्र आणि इतिहास मित्र याना मी हा ग्रंथ जरूर घ्यावा अशी विनंती करतो. प्रकशनपूर्व नोंदणी करून हा ग्रंथ घेतल्यास सवलतीत मिळणार आहे त्याचा अवश्य लाभ घ्यावा.
~~~~~~~~~~~~~~
कृष्णधवल व रंगीत पृष्ठांसह एकूण पृष्ठे ४४४
पुठ्ठा बांधणी (हार्ड बाउंड) मूळ छापील किंमत रू.७५०/-
प्रकाशन पूर्व सवलत रू.५२५/-
प्रकाशन दिनांक ०९ जून २०२४ सकाळी ११.०० वाजता
स्थळ : ज्योतिबा कार्यालय, मल्हार पेठ, पाटण.

पार्श्व पब्लिकेशन्स,
राहुल मेहता,
कोल्हापूर.
९३७३७६५५११
९६८९८९५२८९

16/05/2024

पारसनीसांच्या
इतिहास संग्रहाची
उपयुक्तता...
प्रथमत इतिहास संग्रह समजून घेण्याआधी त्याची पार्श्वभूमी तसेच त्याच्या संपादक बाबत समजून घेणे क्रमप्राप्त आहे. मराठ्यांच्या समग्र इतिहास लेखनाची सुरुवात खरतर १९ व्या शतकात झाली असे आपल्याला समजते.
एक काळ होता जेव्हा इतिहासाचार्य वि.का राजवाडे यांनी आपले आयुष्य इतिहास संशोधन साठी दिले..त्यानंतर या क्षेत्रात लोकांची ये- जा सुरू झाली. त्यापैकीच एक म्हणजे श्री. दत्तात्रय बळवंत पारसनीस अर्थात द. ब पारसनीस हे होय..यांचा जन्म जरी १८७० चा असला तरी वयाच्या १७ व्या वर्षापासून त्यांचे इतिहास लेखनाचे कार्य दिसायला लागले.
महाराष्ट्र कोकीळ पासून झालेली सुरुवात ही पुढे वाढतच गेली. त्यापैकीच एक अमूल्य ठेवा म्हणजे इतिहास संग्रह हे मासिक होय. या पूर्वी भारतवर्ष नावाचे मासिक पारसनीस यांनी काढले होते जे ३ वर्ष चालले. त्यात पंत प्रतिनिधी यांची बखर तसेच होळकर,बावडेकर यांच्या कैफियती आणि जवळपास १६२ लेख या मासिकातून प्रसिद्ध झाले.
या नंतर पुढे १९०८ रोजी इतिहास संग्रह हे मासिक सुरू झाले जे पुढे ८ वर्ष चालले. या इतिहास संग्रह चा मुख्य उद्देश हा ऐतिहासिक कागदपत्रे व माहिती प्रसिद्ध करणे हा होता. या ८ वर्षांच्या कालावधीत मासिकातून अनेक प्रकारची मनोरंजक माहिती तसेच अपरिचित पैलू मांडण्यात पारसनीस कमालीचे यशस्वी झाल्याचे आपल्याला समजते..त्यापैकी विशेष बाब म्हणजे पहिल्यांदा महेश्वर दरबार ची बातमीपत्रे तसेच तंजावर चे राजघराणे सोबत ऐतिहसिक कथा ही त्यात प्रसिद्ध झाली तसेच शिवाजी महाराजांचे पहिले प्रधान शामराज पंडित रांझेकर. मस्तानीचे पत्र, नाना फडणविसांची कैद, पुण्याची टांकसाळ, नादिरशहाची दिल्लीलरील स्वारी, इंग्रजांशीं तह स. १७८१।८२, भोरकसचे देशमुख ढमाले करिणा, संताजी घोरपड्याच्या खुनाबद्दल ह्मसवडकर माने ह्यांच्या बखरीमधील उल्लेख , संताजी घोरपड्याचा खून व खुषखबरखान पदवी, 'माने' ह्या उपनांवाची उत्पत्ति, अशी अनेक अपरिचित, अप्रकाशित अस्सल कागदपत्रे ...
विशेष बाब ही की या मध्ये काही व्यक्ती चित्रे ही सर्वात प्रथम प्रकाशित झाली..जसे की अफजलखान चे चित्र.
या मासिकाचा महिमा म्हणा किंवा त्यांचे अन्य कार्य , पारसनीस यांना १९१३ साली सरकार ने त्यांना रावबहाद्दूर ही पदवी देऊन सन्मानित केले.. अश्या मोठ्या इतिहास संशोधकाचे एक पुष्प म्हणजे "इतिहास संग्रह" होय..
रावबहादूर द. ब. पारसनीस यांनी केलेले बहुताशी लेखन मराठ्यांच्या इतिहासाशी संबंधित आहे. मराठ्यांच्या इतिहासाच्या कागदपत्रांचा संग्रह, संपादन आणि प्रकाशन करून, सर्वांना मूळ, अस्सल कागदपत्रे उपलब्ध करून दिली आहेत. अनैतिहासिक गोष्टींचा प्रतिवाद करून सत्य घटनांना शक्य तितक्या विवेकनिष्ठेनं आणि धैर्यानं सर्वांसमोर मांडले आहे. ग्रंथांत प्रमाणावांचून कोणतीही गोष्ट लिहायची नाहीं हे पथ्य पाळले आहे.
" इतिहास संग्रह " हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे.

Parshwa Publications - Marathi book publishing house located in Kolhapur city.

08/01/2023

“मराठा राज्याचे संस्थापक "श्री छत्रपती शिवाजी" महाराज यांच्यासंबंधी डॉ. बाळकृष्ण यांच्या ठिकाणी परम आदर वसत होता आणि म्हणूनच त्यांनी त्यांच्या चरित्रपर मोठे अभूतपूर्व असे इंग्रजी ग्रंथ अहोरात्र परिश्रम करून निर्माण केले. इतकेच नव्हे तर कोल्हापूर येथे श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांचे चिरकाल स्मारक व्हावे म्हणून शिवाजी विद्यापीठ कै. छत्रपती राजाराम महाराज, कोल्हापूर यांच्या साहाय्याने स्थापन करण्याची त्यांची अत्यंत महत्वाकांक्षा होती. हे विद्यापीठ स्थापन झाले असते तर डॉ. बाळकृष्ण यांची शैक्षणिक कामगिरी परमोच्च कळसास जाऊन पोहोचली असती! पण ईश्वरी संकेत निराळा असल्याने डॉक्टर साहेबांची ती महत्वाकांक्षा कै. छत्रपती राजाराम महाराज आणि स्वत: त्यांच्यावर निर्घृण काळाने अकाली झडप घातल्याने दुर्दैवाने अपूर्णच राहिली..!!

" महाराष्ट्रामध्ये डाँ. बाळकृष्ण यांचा शिष्यगण अफाट आहे. त्याचप्रमाणे त्यांचे चाहतेही सर्वत्र विखूरलेले आहेत. तेव्हा या सर्वांनी त्यांची ही अपूर्ण महत्वाकांक्षा पूर्ण केल्यासच
त्यांचे खरोखर स्मारक होणार आहे."
सन १९४२ मध्ये काढलेले वरील उद्गार आहेत शिक्षण महर्षि आणि रयत शिक्षण संस्थेचे संस्थापक ‘कर्मवीर भाऊराव पाटील’ यांचे...!! या उद्गारांवरून डॉ. बाळकृष्ण ही व्यक्ती किती महान असेल याची आपणास थोडीफार कल्पना आलीच असेल.

सन १९४० मध्ये इंग्रजीमध्ये लिहून पूर्ण केलेले चार खंडातील व साधारण १८०० पृष्ठांचे "Shivaji - The Great"
हे डॉ. बाळकृष्ण यांचे शिवचरित्र त्याकाळी प्रकाशित होणारे इंग्रजीमधील सर्वोत्तम शिवचरित्र होते आणि आता हेच चरित्र " " पार्श्व पब्लिकेशन्स , कोल्हापूर " यांच्या मार्फत मराठीमध्ये अनुवादित होऊन लवकरच प्रकाशितही होत आहे... ही अतिशय आनंदाची बाब आहे. यानिमित्ताने मराठी भाषिक इतिहासप्रेमी व्यक्तींना एक महत्वाचे शिवचरित्र वाचावयास मिळणार आहे. त्याचप्रमाणे *डाॅ. बाळकृष्ण* या काळाच्या ओघात पूर्णपणे विस्मृतीत गेलेल्या एका आर्यसमाजी वैदिक विद्वानाच्या कार्याची माहिती महाराष्ट्रातील जनतेला होत आहे ही देखील अतिशय आनंदाची बाब आहे.

डॉ. बाळकृष्ण हे मूळचे, उत्तरेकडील एक प्रमुख राज्य, पंजाबचे रहिवासी. त्यांची मातृभाषा ही पंजाबी. पंजाबची एक विद्वान व्यक्तीमहाराष्ट्रात येते काय आणि आपल्या महाराष्ट्रालाच आपली कर्मभूमी मानून तब्बल १८ वर्षे येथेच राहून , *कै. छत्रपती राजाराम* महाराजयांच्या मार्गदर्शनाखाली इंग्रजी भाषेतील प्रचंड मोठे शिवचरित्र *“Shivaji The Great “* पूर्ण करते काय ....हीच मुळी एक अतिशय विस्मयचकित करणारी घटना आहे. शिवचरित्राबरोबरच त्यांनी कोल्हापूर येथील राजाराम महाविद्यालयाच्या प्राचार्यपदी राहूनही कार्य केलेआणि कोल्हापूर येथे *श्री छत्रपती शिवाजी विद्यापीठ* निर्माण होण्यासाठी अहोरात्र प्रयत्नही केले.

आता आपण डॉ. बाळकृष्ण यांचा थोडक्यात जीवन वृत्तांत पाहुयात.
डॉ. बाळकृष्ण यांचा जन्म २२ डिसेंबर , सन १८८२ रोजी पंजाबमधील मुलतान ( आता हे ठिकाण पाकिस्तानात आहे) येथे झाला. मॅट्रिक पर्यंत शिक्षण झाल्यानंतर लाहोर च्या सुप्रसिद्ध ‘दयानंदॲंग्लो वैदिक’ काँलेज अर्थात DAV लाहोर येथे त्यांनी उच्चशिक्षणासाठी प्रवेश घेतला.

आर्य समाजाचे संस्थापक आणि समग्र क्रांतीचे अग्रदूत ‘महर्षि दयानंद सरस्वती’ यांच्या विचारांवर चालणाऱ्या DAV लाहोर या काँलेज मध्ये बाळकृष्ण यांना महान क्रांतिकारक भाई परमानंद , प्रा. गोकुळचंद, महात्मा हंसराज अशा थोर व्यक्तींचा सहवास लाभल्याने त्यांनी अभ्यासामध्ये मोठे नाव प्राप्त केले. अभ्यासाबरोबरच त्यांनी अश्वारोहण , नौकाविहार , फुटबॉल अशा क्रीडाप्रकारांमध्येही त्यांनी प्राविण्य मिळवले.

पंजाबकेसरी लाला लाजपत राय, नामदार गोखले यांनी देशभरात दौरे काढून आपल्या ओजस्वी भाषण, अपूर्व देशभक्ती, स्वार्थत्यागआणि उज्वल चारित्र्य यामुळे शेकडो विद्यार्थ्यांमध्ये देशसेवेची जी स्फूर्ती उत्पन्न केली त्याचा बाळकृष्ण यांच्या मनावर दूरगामी परिणाम झाला. नामदार गोखले यांना ते आपला राजकीय गुरू मानत. त्यांचे मोठे बंधूही राजकीय क्षेत्रात असल्याने त्यांनी सन १९०७ नंतर राजकीय चळवळीतून अंग काढून स्वत:ला धार्मिक आणि सामाजिक कार्यासाठी वाहून घेतले.

DAV लाहोर BA आणि पुढे लाहोर गव्हर्न्मेंट काँलेज मधून MA पूर्ण केल्यावनंतर त्यांनी महर्षी दयानंद सरस्वती यांचे शिष्य , महान स्वातंत्र्यसेनानी आणि समाजसुधारक ‘स्वामी श्रद्धानंद’ यांनी हरिद्वार येथे स्थापन केलेल्या ‘गुरुकुल कांगडी’ येथे इतिहास आणिअर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून कार्य सुरू केले. पाश्चात्य शिक्षणपद्धतीपेक्षा आर्य शिक्षण पद्धतीवर चालणारे गुरुकुल कांगडी हे त्यांनाअधिक उपयुक्त वाटले कारण गुरुकुलात दिले जाणारे मातृभाषेतील शिक्षण, प्राचीन आर्य वैदिक ग्रंथ आणि वैदिक संस्कृतीच्याअभ्यासाला दिले जाणारे प्राधान्य , गुरुकुलातील स्नातकांच्या शारीरिक आणि आध्यात्मिक वाढीकडे आणि त्यांच्या ब्रह्मचर्याकडे दिलेजाणारे विशेष लक्ष तसेच शास्त्रांच्या आणि उद्योगधंद्यांना उत्तेजन हे होते.

हरिद्वारच्या गुरूकुल कांगडी येथील आपल्या १२ वर्षांच्या वास्तव्यात आर्य समाजाच्या कार्यासाठी त्यांनी भारतातील अनेक ठिकाणी जाऊन त्यांनी शेकडो व्याख्याने दिली. यामध्ये कराची, क्वेट्टा, श्रीनगर , अजमेर, पाटणा, कोलकाता आणि प्रयागराज अशी प्रमुख शहरे आहेत. सन १९१६ मध्ये लखनौ येथे भरलेल्या काँग्रेस च्या अधिवेशनात आर्य समाजी तरूणांच्या ‘अखिल भारतीय आर्यकुमार सभेचे अध्यक्षपदही डॉ.बाळकृष्ण यांनी भूषविले होते.

गुरूकुल कांगडी मधील वास्तव्यात त्यांनी अर्थशास्त्र, भारत वर्ष का संक्षिप्त इतिहास , स्वराज्य , भारत के सौ राजराजेश्वर , आर्यसंध्या , Industrial decline in India , ईश्वरीय ज्ञान - वेद असे ग्रंथही लिहिले.

सन १९१९ मध्ये वयाच्या ३७ व्या वर्षापर्यंत गुरुकुल कांगडी या आर्य वैदिक गुरुकुलामध्ये अध्यापनाचे कार्य करून त्यांनी इंग्लंड येथे जाऊन शिक्षण घेण्याचा निर्णय घेतला. लंडन मध्येही गेल्यावरही त्यांचे आर्यसमाजाचे कार्य चालूच होते. तिथेही त्यांना अनेक ठिकाणांहून व्याख्यानांसाठी आमंत्रणे येत. या व्याख्यांनांतून त्यांना वैदिक संस्कृतिचा प्रसार करण्याची संधी मिळे. लंडन, आँक्सफर्ड, केंब्रिज, लिव्हरपूल, मॅंचेस्टर, एडिंबरो, ब्लॅकबर्न, पॅडिहॅम अशा ठिकाणी त्यांनी आर्थिक आणि धार्मिक विषयांवर व्याख्याने दिली. पीएचडी च्या परीक्षेसाठी त्यांनी सादर केलेला प्रबंध ‘ Commercial Relations between India and England’ हा तयार करण्याच्या कामी त्यांना या दौऱ्यांचा लाभ झाला. त्यांचा हा प्रबंध Routledge & Sons, London या कंपनीने प्रकाशित केला. London school of economics च्या पाठ्य पुस्तकात हा प्रबंध समाविष्ट करण्यात आला.

सन १९२० च्या आँक्टोबर महिन्यात त्यांनी आर्य समाजाचे संस्थापक महर्षि दयानंद सरस्वती यांचा स्मृतिदिन लंडन येथीन लाँर्ड मेस्टन यांच्या अध्यक्षतेखाली साजरा केला आणि ‘सत्यार्थ प्रकाश’ या महर्षी दयानंद सरस्वती लिखीत कालजयी ग्रंथाच्या इंग्रजी आवृत्तींचे मोफत वाटप करून आर्यसमाजाचे प्रचार कार्यही केले.

सन १९२२ च्या फेब्रुवारी महिन्यात लंडन विद्यापीठाची पीएचडी मिळवूनच ते मायभूमीस परतले.

मायभूमीस परतल्यावर त्यांना कोल्हापूर येथील राजाराम काँलेजचे प्राचार्यपद मिळाले आणि दिनांक १५ मे, १९२२ रोजी ते कोल्हापूर येथेआले.

डॉ.बाळकृष्ण यांच्या कल्पकतेमुळेच अल्पावधीत राजाराम काँलेजच्या विद्यार्थ्यांची संख्या दुपटिने वाढली.

कायद्याचे शिक्षण विद्यार्थ्यांना मिळावे तसेच अध्यापनशास्त्राचेही शिक्षण घेतां यावे यासाठी त्यांनी विधी कॉलेजआणि टीचर्स कॉलेजची संकल्पना मांडली आणि अल्पावधीतच ही दोन कॉलेजीस कोल्हापूर येथे सुरू झाली.

बनारस हिंदू विद्यापीठाप्रमाणेच कोल्हापूर येथे शिवाजी विद्यापीठ स्थापन व्हावे यासाठी डॉ. बाळकृष्ण यांचे अहोरात्र प्रयत्न चालू होते. 'शिवाजी विद्यापीठ' हे त्यांचे गोड स्वप्न होते.

“मी स्वत: हृदयाने आर्य समाजी आहे. आर्य समाज हे धर्मोपदेशक बनलेल्या जातीचे जुलूम झुगारून देण्यासाठी निर्माण झाले आहे. आपले संघ बनवून भांडवलदारांचा जुलूम नाहिसा करणे जितके महत्वाचे आहे, त्यापेक्षाही हा बनावटी धार्मिक जूलूम काढून टाकणे जास्त महत्वाचे आहे. यासाठी मी आर्य समाजास चाहतो. “ - हे उद्गार आहेत करवीर नरेश राजर्षि छत्रपती शाहू महाराज यांचे!!! राजर्षि शाहूमहाराजांनी महर्षि दयानंद सरस्वती स्थापित धर्म आणि समाज सुधारक संस्था आर्य समाज यांचा हृदयापासून स्वीकार केला असल्याने कोल्हापूर येथे आर्य समाजाचे कार्य वाढत गेले. कोल्हापूर येथील मंगळवार पेठेत सन १९१८ रोजी महाराजांनी ‘शाहू दयानंद हायस्कूल’ या शाळेचीही स्थापना केली.

डॉ. बाळकृष्ण यांनी छत्रपती राजाराम महाराज यांच्या नेतृत्वाखाली कोल्हापूर आर्य समाजाबद्दल केलेल्या कार्यास तर तोडच नाही. १९२२ ते १९४० अशी तब्बल १८ वर्षे त्यांनी कोल्हापूर आर्य समाजाचे कार्य केले. कोल्हापूर आर्य समाजासाठी स्वतंत्र मंदिर असावे यासाठी लक्ष्मीपूरी येथे जागा ही मिळाली आणि अवघ्या २ वर्षात भवन निर्माण झाले. महर्षि दयानंद सरस्वती यांचे परमशिष्य आणिमहान स्वातंत्र्यसेनानी आणि गुरुकुल कांगडीचे संस्थापक स्वामी श्रद्धानंद यांची दिल्ली येथे २३ डिसेंबर १९२६ रोजी निर्घृण हत्या झाली. स्वामी श्रद्धानंद यांच्या बद्द्ल वाटत असलेला पूज्यभाव व्यक्त करण्याकरिता त्यांना या मंदिरास ‘श्री स्वामी श्रद्धानंद स्मारक मंदिर’ असेनाव दिले. हे मंदिर म्हणजे कोल्हापूर आर्य समाजाचे प्रमुख केंद्रच.

डॉ. बाळकृष्ण यांना महाराष्ट्राबद्दलचा आणि वैदिक धर्माबद्द्लचा अभिमान अत्यंत जाज्वल्य असा होता. पंजाब ही जरी त्यांची जन्मभूमीअसली तरी महाराष्ट्र हीच खरी कर्मभूमी होती.

शिकागो परिषद आणि अमेरिकेतील कार्य
सन १८९३ मध्ये अमेरिकेतील 'पार्लमेंट ॲाफ रिलीजन' या नावाने सर्वधर्मपरिषदेचे जे पहिले अधिवेशन भरले होते,
त्यानंतर ४० वर्षांनी१९३३ साली शिकागो येथे दुसरे अधिवेशन भरले. या परिषदेस दिल्ली येथील सार्वदेशिक आर्य प्रतिनिधी सभेने डॉ. बाळकृष्ण यांना आर्यसमाजाचा प्रतिनिधी म्हणून पाठवले. या परिषदेत डॉ. बाळकृष्ण यांनी तीन व्याख्याने दिली.
१) Hindu Theories of cosmic evolution
२)India’s contribution to civilisation
३)The cultural contact between India and America.
याखेरीज त्यांनी आर्यधर्म प्रचारासाठी मिशिगन , कोलंबिया, हाँगवर्ड , न्यूयाँर्क युनिवरसिटी, नाँर्थ वेस्टर्न युनिवरसिटी अशा ठिकाणीव्याख्याने दिली. एका व्याख्यानात मिस मेयोने हिंदू स्त्रियांविषयी काढलेल्या अनुद्गारांचा फोलपणा दाखवून त्याचा खरपूस समाचारही घेतला. अमेरिकेस जाण्याचा त्यांचा मुख्य हेतू हिंदु संस्कृती, धर्म आणि तत्वज्ञान यांवर व्याख्याने देऊन एकंदर अमेरिकेत भारतीयांविषयी असलेला गैरसमज दूर करावा , आर्य समाजाची माहिती, वेद, उपनिषदे यांचे महत्व सांगणे हाही होता. अमेरिकेचा दौरा आटोपून ते युरोपात गेले . छत्रपती शिवाजी महाराजांवर लिहित असलेल्या चरित्रानंतर छत्रपती शिवाजीमहाराजांचे पुत्र छत्रपती राजाराम महाराजांचे चरित्राचे कार्य हाती घेण्यासाठी त्यांची माहिती लंडनच्या इंडिया आँफिसमधून घेतली. त्यानंतर हाँलंड येथे जाऊन डच भाषेतील महाराष्ट्राच्या पूर्वीच्या इतिहासावर प्रकाश टाकणारी माहिती त्यांनी गोळा केली.तसेच त्यांनी लिहिलेले शिवचरित्र हे २० व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील एकमेव ससंदर्भ असे शिवचरित्र म्हटले तर वावगे ठरणार नाही आणि हे शिवचरित्र वाचकांनी वाचल्यावर त्यांना याचा प्रत्यय येईलच.

अशा या महाराष्ट्रालाच आपली कर्मभूमी मानणाऱ्या आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांविषयी अपार श्रद्धा आणि भक्ती बाळगणाऱा थोर व्यासंगी आणि अष्टपैलू व्यक्तिमत्व लाभलेला वैदिक विद्वान २१ आँक्टोबर १९४० रोजी अनंतात विलीन झाला.

रणजित चांदवले,
पुणे

संदर्भ - १) स्व. मो रा वाळंबे संपादित डाँ. बाळकृष्ण , चरित्र, कार्य व आठवणी.
———

08/01/2023

“मराठी राज्याचे संस्थापक "श्री छत्रपती शिवाजी" महाराज यांच्यासंबंधी डॉ. बाळकृष्ण यांच्या ठिकाणी परम आदर वसत होता आणि म्हणूनच त्यांनी त्यांच्या चरित्रपर मोठे अभूतपूर्व असे इंग्रजी ग्रंथ अहोरात्र परिश्रम करून निर्माण केले. इतकेच नव्हे तर कोल्हापूर येथे श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांचे चिरकाल स्मारक व्हावे म्हणून शिवाजी विद्यापीठ कै. छत्रपती राजाराम महाराज, कोल्हापूर यांच्या साहाय्याने स्थापन करण्याची त्यांची अत्यंत महत्वाकांक्षा होती. हे विद्यापीठ स्थापन झाले असते तर डॉ. बाळकृष्ण यांची शैक्षणिक कामगिरी परमोच्च कळसास जाऊन पोहोचली असती! पण ईश्वरी संकेत निराळा असल्याने डॉक्टर साहेबांची ती महत्वाकांक्षा कै. छत्रपती राजाराम महाराज आणि स्वत: त्यांच्यावर निर्घृण काळाने अकाली झडप घातल्याने दुर्दैवाने अपूर्णच राहिली..!!

" महाराष्ट्रामध्ये डाँ. बाळकृष्ण यांचा शिष्यगण अफाट आहे. त्याचप्रमाणे त्यांचे चाहतेही सर्वत्र विखूरलेले आहेत. तेव्हा या सर्वांनी त्यांची ही अपूर्ण महत्वाकांक्षा पूर्ण केल्यासच
त्यांचे खरोखर स्मारक होणार आहे."
सन १९४२ मध्ये काढलेले वरील उद्गार आहेत शिक्षण महर्षि आणि रयत शिक्षण संस्थेचे संस्थापक ‘कर्मवीर भाऊराव पाटील’ यांचे...!! या उद्गारांवरून डॉ. बाळकृष्ण ही व्यक्ती किती महान असेल याची आपणास थोडीफार कल्पना आलीच असेल.

सन १९४० मध्ये इंग्रजीमध्ये लिहून पूर्ण केलेले चार खंडातील व साधारण १८०० पृष्ठांचे "Shivaji - The Great"
हे डॉ. बाळकृष्ण यांचे शिवचरित्र त्याकाळी प्रकाशित होणारे इंग्रजीमधील सर्वोत्तम शिवचरित्र होते आणि आता हेच चरित्र " " पार्श्व पब्लिकेशन्स , कोल्हापूर " यांच्या मार्फत मराठीमध्ये अनुवादित होऊन लवकरच प्रकाशितही होत आहे... ही अतिशय आनंदाची बाब आहे. यानिमित्ताने मराठी भाषिक इतिहासप्रेमी व्यक्तींना एक महत्वाचे शिवचरित्र वाचावयास मिळणार आहे. त्याचप्रमाणे *डाॅ. बाळकृष्ण* या काळाच्या ओघात पूर्णपणे विस्मृतीत गेलेल्या एका आर्यसमाजी वैदिक विद्वानाच्या कार्याची माहिती महाराष्ट्रातील जनतेला होत आहे ही देखील अतिशय आनंदाची बाब आहे.

डॉ. बाळकृष्ण हे मूळचे, उत्तरेकडील एक प्रमुख राज्य, पंजाबचे रहिवासी. त्यांची मातृभाषा ही पंजाबी. पंजाबची एक विद्वान व्यक्तीमहाराष्ट्रात येते काय आणि आपल्या महाराष्ट्रालाच आपली कर्मभूमी मानून तब्बल १८ वर्षे येथेच राहून , *कै. छत्रपती राजाराम* महाराजयांच्या मार्गदर्शनाखाली इंग्रजी भाषेतील प्रचंड मोठे शिवचरित्र *“Shivaji The Great “* पूर्ण करते काय ....हीच मुळी एक अतिशय विस्मयचकित करणारी घटना आहे. शिवचरित्राबरोबरच त्यांनी कोल्हापूर येथील राजाराम महाविद्यालयाच्या प्राचार्यपदी राहूनही कार्य केलेआणि कोल्हापूर येथे *श्री छत्रपती शिवाजी विद्यापीठ* निर्माण होण्यासाठी अहोरात्र प्रयत्नही केले.

आता आपण डॉ. बाळकृष्ण यांचा थोडक्यात जीवन वृत्तांत पाहुयात.
डॉ. बाळकृष्ण यांचा जन्म २२ डिसेंबर , सन १८८२ रोजी पंजाबमधील मुलतान ( आता हे ठिकाण पाकिस्तानात आहे) येथे झाला. मॅट्रिक पर्यंत शिक्षण झाल्यानंतर लाहोर च्या सुप्रसिद्ध ‘दयानंदॲंग्लो वैदिक’ काँलेज अर्थात DAV लाहोर येथे त्यांनी उच्चशिक्षणासाठी प्रवेश घेतला.

आर्य समाजाचे संस्थापक आणि समग्र क्रांतीचे अग्रदूत ‘महर्षि दयानंद सरस्वती’ यांच्या विचारांवर चालणाऱ्या DAV लाहोर या काँलेज मध्ये बाळकृष्ण यांना महान क्रांतिकारक भाई परमानंद , प्रा. गोकुळचंद, महात्मा हंसराज अशा थोर व्यक्तींचा सहवास लाभल्याने त्यांनी अभ्यासामध्ये मोठे नाव प्राप्त केले. अभ्यासाबरोबरच त्यांनी अश्वारोहण , नौकाविहार , फुटबॉल अशा क्रीडाप्रकारांमध्येही त्यांनी प्राविण्य मिळवले.

पंजाबकेसरी लाला लाजपत राय, नामदार गोखले यांनी देशभरात दौरे काढून आपल्या ओजस्वी भाषण, अपूर्व देशभक्ती, स्वार्थत्यागआणि उज्वल चारित्र्य यामुळे शेकडो विद्यार्थ्यांमध्ये देशसेवेची जी स्फूर्ती उत्पन्न केली त्याचा बाळकृष्ण यांच्या मनावर दूरगामी परिणाम झाला. नामदार गोखले यांना ते आपला राजकीय गुरू मानत. त्यांचे मोठे बंधूही राजकीय क्षेत्रात असल्याने त्यांनी सन १९०७ नंतर राजकीय चळवळीतून अंग काढून स्वत:ला धार्मिक आणि सामाजिक कार्यासाठी वाहून घेतले.

DAV लाहोर BA आणि पुढे लाहोर गव्हर्न्मेंट काँलेज मधून MA पूर्ण केल्यावनंतर त्यांनी महर्षी दयानंद सरस्वती यांचे शिष्य , महान स्वातंत्र्यसेनानी आणि समाजसुधारक ‘स्वामी श्रद्धानंद’ यांनी हरिद्वार येथे स्थापन केलेल्या ‘गुरुकुल कांगडी’ येथे इतिहास आणिअर्थशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून कार्य सुरू केले. पाश्चात्य शिक्षणपद्धतीपेक्षा आर्य शिक्षण पद्धतीवर चालणारे गुरुकुल कांगडी हे त्यांनाअधिक उपयुक्त वाटले कारण गुरुकुलात दिले जाणारे मातृभाषेतील शिक्षण, प्राचीन आर्य वैदिक ग्रंथ आणि वैदिक संस्कृतीच्याअभ्यासाला दिले जाणारे प्राधान्य , गुरुकुलातील स्नातकांच्या शारीरिक आणि आध्यात्मिक वाढीकडे आणि त्यांच्या ब्रह्मचर्याकडे दिलेजाणारे विशेष लक्ष तसेच शास्त्रांच्या आणि उद्योगधंद्यांना उत्तेजन हे होते.

हरिद्वारच्या गुरूकुल कांगडी येथील आपल्या १२ वर्षांच्या वास्तव्यात आर्य समाजाच्या कार्यासाठी त्यांनी भारतातील अनेक ठिकाणी जाऊन त्यांनी शेकडो व्याख्याने दिली. यामध्ये कराची, क्वेट्टा, श्रीनगर , अजमेर, पाटणा, कोलकाता आणि प्रयागराज अशी प्रमुख शहरे आहेत. सन १९१६ मध्ये लखनौ येथे भरलेल्या काँग्रेस च्या अधिवेशनात आर्य समाजी तरूणांच्या ‘अखिल भारतीय आर्यकुमार सभेचे अध्यक्षपदही डॉ.बाळकृष्ण यांनी भूषविले होते.

गुरूकुल कांगडी मधील वास्तव्यात त्यांनी अर्थशास्त्र, भारत वर्ष का संक्षिप्त इतिहास , स्वराज्य , भारत के सौ राजराजेश्वर , आर्यसंध्या , Industrial decline in India , ईश्वरीय ज्ञान - वेद असे ग्रंथही लिहिले.

सन १९१९ मध्ये वयाच्या ३७ व्या वर्षापर्यंत गुरुकुल कांगडी या आर्य वैदिक गुरुकुलामध्ये अध्यापनाचे कार्य करून त्यांनी इंग्लंड येथे जाऊन शिक्षण घेण्याचा निर्णय घेतला. लंडन मध्येही गेल्यावरही त्यांचे आर्यसमाजाचे कार्य चालूच होते. तिथेही त्यांना अनेक ठिकाणांहून व्याख्यानांसाठी आमंत्रणे येत. या व्याख्यांनांतून त्यांना वैदिक संस्कृतिचा प्रसार करण्याची संधी मिळे. लंडन, आँक्सफर्ड, केंब्रिज, लिव्हरपूल, मॅंचेस्टर, एडिंबरो, ब्लॅकबर्न, पॅडिहॅम अशा ठिकाणी त्यांनी आर्थिक आणि धार्मिक विषयांवर व्याख्याने दिली. पीएचडी च्या परीक्षेसाठी त्यांनी सादर केलेला प्रबंध ‘ Commercial Relations between India and England’ हा तयार करण्याच्या कामी त्यांना या दौऱ्यांचा लाभ झाला. त्यांचा हा प्रबंध Routledge & Sons, London या कंपनीने प्रकाशित केला. London school of economics च्या पाठ्य पुस्तकात हा प्रबंध समाविष्ट करण्यात आला.

सन १९२० च्या आँक्टोबर महिन्यात त्यांनी आर्य समाजाचे संस्थापक महर्षि दयानंद सरस्वती यांचा स्मृतिदिन लंडन येथीन लाँर्ड मेस्टन यांच्या अध्यक्षतेखाली साजरा केला आणि ‘सत्यार्थ प्रकाश’ या महर्षी दयानंद सरस्वती लिखीत कालजयी ग्रंथाच्या इंग्रजी आवृत्तींचे मोफत वाटप करून आर्यसमाजाचे प्रचार कार्यही केले.

सन १९२२ च्या फेब्रुवारी महिन्यात लंडन विद्यापीठाची पीएचडी मिळवूनच ते मायभूमीस परतले.

मायभूमीस परतल्यावर त्यांना कोल्हापूर येथील राजाराम काँलेजचे प्राचार्यपद मिळाले आणि दिनांक १५ मे, १९२२ रोजी ते कोल्हापूर येथेआले.

डॉ.बाळकृष्ण यांच्या कल्पकतेमुळेच अल्पावधीत राजाराम काँलेजच्या विद्यार्थ्यांची संख्या दुपटिने वाढली.

कायद्याचे शिक्षण विद्यार्थ्यांना मिळावे तसेच अध्यापनशास्त्राचेही शिक्षण घेतां यावे यासाठी त्यांनी विधी कॉलेजआणि टीचर्स कॉलेजची संकल्पना मांडली आणि अल्पावधीतच ही दोन कॉलेजीस कोल्हापूर येथे सुरू झाली.

बनारस हिंदू विद्यापीठाप्रमाणेच कोल्हापूर येथे शिवाजी विद्यापीठ स्थापन व्हावे यासाठी डॉ. बाळकृष्ण यांचे अहोरात्र प्रयत्न चालू होते. 'शिवाजी विद्यापीठ' हे त्यांचे गोड स्वप्न होते.

“मी स्वत: हृदयाने आर्य समाजी आहे. आर्य समाज हे धर्मोपदेशक बनलेल्या जातीचे जुलूम झुगारून देण्यासाठी निर्माण झाले आहे. आपले संघ बनवून भांडवलदारांचा जुलूम नाहिसा करणे जितके महत्वाचे आहे, त्यापेक्षाही हा बनावटी धार्मिक जूलूम काढून टाकणे जास्त महत्वाचे आहे. यासाठी मी आर्य समाजास चाहतो. “ - हे उद्गार आहेत करवीर नरेश राजर्षि छत्रपती शाहू महाराज यांचे!!! राजर्षि शाहूमहाराजांनी महर्षि दयानंद सरस्वती स्थापित धर्म आणि समाज सुधारक संस्था आर्य समाज यांचा हृदयापासून स्वीकार केला असल्याने कोल्हापूर येथे आर्य समाजाचे कार्य वाढत गेले. कोल्हापूर येथील मंगळवार पेठेत सन १९१८ रोजी महाराजांनी ‘शाहू दयानंद हायस्कूल’ या शाळेचीही स्थापना केली.

डॉ. बाळकृष्ण यांनी छत्रपती राजाराम महाराज यांच्या नेतृत्वाखाली कोल्हापूर आर्य समाजाबद्दल केलेल्या कार्यास तर तोडच नाही. १९२२ ते १९४० अशी तब्बल १८ वर्षे त्यांनी कोल्हापूर आर्य समाजाचे कार्य केले. कोल्हापूर आर्य समाजासाठी स्वतंत्र मंदिर असावे यासाठी लक्ष्मीपूरी येथे जागा ही मिळाली आणि अवघ्या २ वर्षात भवन निर्माण झाले. महर्षि दयानंद सरस्वती यांचे परमशिष्य आणिमहान स्वातंत्र्यसेनानी आणि गुरुकुल कांगडीचे संस्थापक स्वामी श्रद्धानंद यांची दिल्ली येथे २३ डिसेंबर १९२६ रोजी निर्घृण हत्या झाली. स्वामी श्रद्धानंद यांच्या बद्द्ल वाटत असलेला पूज्यभाव व्यक्त करण्याकरिता त्यांना या मंदिरास ‘श्री स्वामी श्रद्धानंद स्मारक मंदिर’ असेनाव दिले. हे मंदिर म्हणजे कोल्हापूर आर्य समाजाचे प्रमुख केंद्रच.

डॉ. बाळकृष्ण यांना महाराष्ट्राबद्दलचा आणि वैदिक धर्माबद्द्लचा अभिमान अत्यंत जाज्वल्य असा होता. पंजाब ही जरी त्यांची जन्मभूमीअसली तरी महाराष्ट्र हीच खरी कर्मभूमी होती.

शिकागो परिषद आणि अमेरिकेतील कार्य
सन १८९३ मध्ये अमेरिकेतील 'पार्लमेंट ॲाफ रिलीजन' या नावाने सर्वधर्मपरिषदेचे जे पहिले अधिवेशन भरले होते,
त्यानंतर ४० वर्षांनी१९३३ साली शिकागो येथे दुसरे अधिवेशन भरले. या परिषदेस दिल्ली येथील सार्वदेशिक आर्य प्रतिनिधी सभेने डॉ. बाळकृष्ण यांना आर्यसमाजाचा प्रतिनिधी म्हणून पाठवले. या परिषदेत डॉ. बाळकृष्ण यांनी तीन व्याख्याने दिली.
१) Hindu Theories of cosmic evolution
२)India’s contribution to civilisation
३)The cultural contact between India and America.
याखेरीज त्यांनी आर्यधर्म प्रचारासाठी मिशिगन , कोलंबिया, हाँगवर्ड , न्यूयाँर्क युनिवरसिटी, नाँर्थ वेस्टर्न युनिवरसिटी अशा ठिकाणीव्याख्याने दिली. एका व्याख्यानात मिस मेयोने हिंदू स्त्रियांविषयी काढलेल्या अनुद्गारांचा फोलपणा दाखवून त्याचा खरपूस समाचारही घेतला. अमेरिकेस जाण्याचा त्यांचा मुख्य हेतू हिंदु संस्कृती, धर्म आणि तत्वज्ञान यांवर व्याख्याने देऊन एकंदर अमेरिकेत भारतीयांविषयी असलेला गैरसमज दूर करावा , आर्य समाजाची माहिती, वेद, उपनिषदे यांचे महत्व सांगणे हाही होता. अमेरिकेचा दौरा आटोपून ते युरोपात गेले . छत्रपती शिवाजी महाराजांवर लिहित असलेल्या चरित्रानंतर छत्रपती शिवाजीमहाराजांचे पुत्र छत्रपती राजाराम महाराजांचे चरित्राचे कार्य हाती घेण्यासाठी त्यांची माहिती लंडनच्या इंडिया आँफिसमधून घेतली. त्यानंतर हाँलंड येथे जाऊन डच भाषेतील महाराष्ट्राच्या पूर्वीच्या इतिहासावर प्रकाश टाकणारी माहिती त्यांनी गोळा केली.तसेच त्यांनी लिहिलेले शिवचरित्र हे २० व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील एकमेव ससंदर्भ असे शिवचरित्र म्हटले तर वावगे ठरणार नाही आणि हे शिवचरित्र वाचकांनी वाचल्यावर त्यांना याचा प्रत्यय येईलच.

अशा या महाराष्ट्रालाच आपली कर्मभूमी मानणाऱ्या आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांविषयी अपार श्रद्धा आणि भक्ती बाळगणाऱा थोर व्यासंगी आणि अष्टपैलू व्यक्तिमत्व लाभलेला वैदिक विद्वान २१ आँक्टोबर १९४० रोजी अनंतात विलीन झाला.

रणजित चांदवले,
पुणे

संदर्भ - १) स्व. मो रा वाळंबे संपादित डाँ. बाळकृष्ण , चरित्र, कार्य व आठवणी.
———
थोर मराठी कवी गिरीष ( शंकर केशव कानेटकर) यांनी डाँ . बाळकृष्ण यांना वाहिलिली काव्यात्मक श्रद्धांजली:

स्मृतिपूजा

( जाति: प्रणयप्रभा)

तुजवरी वाहतो भावफुले,
वर्षुनी स्मृतीची मंत्रजले ॥ ध्रु. ॥

प्रेरक होती वैदिक वाणी,
आर्यत्वाची गाऊनी गाणी,
कृतिची रचिली थोर कहाणी,
भाव जियेतून नव उमले ॥ १ ॥

मानवतेला अवचित मुकली
जनता असली हृदयी धरिली,
शुद्धी असली हृदयी धरिली,
माणुसकीते जागविले ॥ २ ॥

दूर सोडुनी देश आपुला
मराठियांशी जिव समरसला,
नवसंशोधनकार्यी रमला,
तेज तुझे त्यातून खुले ॥ ३ ॥

सम्यक दर्शन शिवरायांचे
तुवा घडवुनी स्वातंत्र्याचे,
पोषण केले तरूण मनांचे,
भविष्य त्या मधुनीच फुले! ॥ ४ ॥

दिनांक : १६-१०-१९४१ , सांगली
“कवि गिरीश “

29/12/2022

अहमदनगरची निजामशाही
------------------------------------

लेखक :
कॅप्टन डॉक्टर भगवान गणेश कुंटे
-------------------------------------------
बहामनी राजवटीचा अस्त झाल्यावर त्यातून ज्या पाच राजवटी दक्खन मध्ये उदयाला आल्या. त्यातील एक भक्कम राजवट म्हणजे "निजामशाही"!
इसवी सन १४९० रोजी मलिक अहमद म्हणजेच निजाम-उल-मुल्काने झालेल्या युद्धात बहमनी सैन्याविरुद्ध संपूर्ण विजय मिळवला. विजय मिळवून देणारा प्रदेश म्हणून त्याने आपल्या राज्याची राजधानी ह्या नव्या ठिकाणी हलवली आणि शहराचे "अहमदनगर" असे नामकरण केले.

पुढे प्रत्येक राजाने स्वतःला "निजामशहा" हा किताब लावला तर त्यांच्या साम्राज्याला निजामशाही म्हटले गेले. म्हणूनच ही राजवट पुढे "अहमदनगर ची निजामशाही" म्हणून इतिहासात प्रसिद्ध पावली.
मलिक अहमद निजामशहा याने या शहराच्या ठिकाणी एका भुईकोट किल्ल्याची पायाभरणी केली आहे. त्यानुसार अहमदनगरमध्ये अंडाकृती किल्ला बांधला.अहमदनगरच्या निजामशाहीत एकूण ११ निजाम होऊन गेले आहे.त्यांनी ही राजवट जवळपास १४० वर्षे अहमदनगर येथून राज्य करून चालविली.

अहमदनगरच्या निजामशाहीत मलिक अंबरसारखा शूर आणि धोरणी प्रधान होऊन गेला. त्याने जमीन महसूल व्यवस्था सुधारली. शिवाय शत्रूशी लढण्याकरिता गनिमी काव्याच्या युद्धनीतीचा अवलंब केला. म्हणून त्याला गनिमी कावा युद्धनीतीचा जनक म्हटले जाते. छत्रपती शिवारायांच्या स्वराज्याला पोषक ठरणारी पार्श्र्वभूमी याच निजामशाहीने दिली. कारण वेरूळ च्या भोसले घराण्यातील मूळ पुरुष बाबाजी भोसलेंपासून आजोबा मालोजीराजे, वडील शहाजी भोसलेंसह सर्व भाऊबंद याच निजामशाहीत पुढे आले. एवढेच नाही तर मालोजीराजे यांनी इंदापूर या ठिकाणी तर चुलते शरीफजी यांनी भातोडी (नगरजवळील)या ठिकाणी झालेल्या युद्धात निजामासाठी प्राणार्पण केले.स्वराज्य संकल्पक शहाजीराजे घडले तेच मुळी निजामशाहीत होत.

निजामशाहीची देणगी म्हणजे हुसेन निजामशहाच्या काळात चिकबुरूज नावाने जगातील भव्य असणारी तोफ. ५५ टन वजनाची ही तोफ बरेच दिवस परंड्याच्या किल्ल्यात होती. पुढे परंडा आदिलशहाकडे आल्यानंतर ऑगस्ट १६३२ साली ती विजापूरला गेली.
शेवटचा निजामशहा मुर्तुजा (तिसरा) हा मोगलांच्या कैदेत गेला आणि १६३६ साली हे निजामशाही साम्राज्य बुडाले.तेव्हापासून १७५९ पर्यंत अहमदनगर मोगलांच्या ताब्यात होते.

अहमदनगर शहराच्या ऐतिहासिक आणि सामाजिक जडणघडण करण्यात निजामशाही च्या प्रचंड मोठा वाटा आहे. किंबहुना निजामशाही चा उल्लेख केल्याशिवाय "अहमदनगर" या शहराचा इतिहास लिहिलाच जाऊ शकत नाही ,असे म्हंटल्यास त्यात अजिबात वावगे नाहीय.

बहामनी राज्याचा इतिहास
----------------------------------

लेखक :
कॅप्टन डॉक्टर भगवान गणेश कुंटे
-------------------------------------------
बहामनी राज्य- १४ व्या शतकात दक्षिण भारताच्या इतिहासात अस्तित्वात आलेली एक स्वतंत्र इस्लामी राजवट. दक्षिणेत विजयनगरचे साम्राज्य आणि बहामनी राजवट जवळपास एकाच वेळेला उदयाला आली. अल्ला‍उद्दीन हसन बहामनी उर्फ हसनगंगू याने इ.स. १३४७ साली ही सल्तनत स्थापली.

हसन गंगू बहामनी यांना स्थापन केलेली बहामनी राजवट हे दक्षिणेतील महत्त्वाची दखनी राजवट होती. यांची प्रमुख ठाणी बीदर आणि गुलबर्गा इथे होती.बहामनी राजवटीच्या एकूण १८ सुलतानांनी तब्बल २०० वर्षे यांनी दक्खन च्या राजकारणात आपली पकड मजबूत केलेली होती.बहामनी राजवटीत कला आणि साहित्याचा वारसा निर्माण झाला. तोच वारसा पुढे मुघलांनी चालवला असे म्हणणे वावगे ठरणार नाही.
बहामनी राजवट उत्तरेत विंध्य ते दक्षिणेत तुंगभद्रा पर्यंत पसरलेले होते.बहामनी राजवटीचा हिंदू राज्याच्या वारंगल आणि विजयनगर साम्राज्याशी नेहमीच संघर्ष होत असे.

इ.स. १५१८नंतर हिचे तुकडे पडून अहमदनगराची निजामशाही, वऱ्हाडातील इमादशाही, बीदर येथील बरीदशाही, विजापुरातील आदिलशाही, गोवळकोंड्याची कुतुबशाही अश्या पाच सल्तनती उदयास आल्या.
अश्या प्रकारे १६ व्या शतकाच्या उदयाआधी या राजवटीचे ५ तुकडे पडून १५२७ ला या राजवटीचा अंत झाला.

---------------------------------------------
राहुल मेहता
पार्श्व पब्लिकेशन , कोल्हापूर
९६८९८९५२८९
९३७३७६५५११
----------------------------------------------
संचाची मूळ एकूण किंमत : रू. ९००/-
प्रकाशन पूर्व सवलत रू. ७००/-
( पोस्टेज सह )
-----------------------------------------------
संच आरक्षित करण्यासाठी व घरपोच मागवण्यासाठी गुगल पे अथवा फोन पे द्वारे ९३७३७६५५११ या क्रमांकावर पैसे पाठवा तसेच व्हाट्सअप द्वारे आपला संपूर्ण पत्ता पिनकोड नंबर सह व मोबाईल नंबर सह द्यावा ही विनंती.