02/12/2020
Dib u-xoraynta maskaxda
(Decolonising the mind)
Waa cinwaanka buug cajiib ah oo uu bari h**e qoray qoraa lagu magacaabo Ngugi wa Thiong'o oo u dhashay waddanka Kenya. Qoraagu wuxuu buugga kaga hadlayaa kaalinta ay luqadu ka qaadato hirgelinta qorshayaasha gumaysi ee lala beegsado dadyowga la gumaysto.
Gumaystuhu, marka laga tego awood ku-muquuninta dadka uu gumaysanayo, wuxuu ku dadaalaa inuu luqadiisa iyo dhaqankiisa oggolaysiiyo dadka uu gumaysanayo, ama markay ugu yar tahay u qurxiyo ama qaadashadeeda daruuri uga dhigo, isagoo adeegsanaya awoodihiisa kala duwan, sida kuwa sharciga, siyaasada, dhaqaalaha, dhaqanka iwm.
Qormada maqaalkan waxaa sabab u ahayd dhacdo yar oo na dhex-martay wiil dhalinyaro ah oo darawal ah, kaasoo aan ka codsaday inuu I geeyo "wareegga sayidka" ee magaalada Jigjiga. Wiilku aad ayuu u garanayaa ujeeddadayda iyo waliba meesha uu ku yaallo "wareegga sayidku", laakiin waxaa dareenka maskaxdiisa si degdeg ah ula qabsan wayday odhaahda "wareegga sayidka", sidaas darteed wuxuu ku celcelinayaa saw "adhabaabeega sayidka" ma aha? Aniguna waxaan ku celcelinayaa "wareegga sayidka" ayaan rabaa.
Is afgaran-waaga noocan ah waxaa keenay, iyadoo bulshada soomaaliyeed ee Jigjiga ku nool ay si ogaal la'aan ah ula qabatintay isticmaalka luqada Amxaariga, oo ah luqad uu gumaysi u keenay. Luqada Amxaarigu ma aha luqad ay dadku wada-yaqaanaan ama wada-xiiseeyaan ee waa luqad uu nidaamka dalka ka jiraayi dadka ku qasbayo, sidaas darteed waa lagama maarmaan in bulshada soomaaliyeed ay ka digtoonaado dhaqan-milanka laga yaabo in hab nidaamsan loola qabadsiinayo.
In kastoo afka rasmiga ah ee deegaanka Somali State uu yahay afka Soomaaliga, haddana dadka soomaaliyeed af-amxaarka waxaa kaga xidhan arrimo badan, maadaama uu yahay afka lagaga shaqeeyo Itoobiya (official working language).
Shaqooyinka muhiimka ah oo dhan iyo waxbarashooyinka sarsare (academic) badankood waxaa lagu xidhaa afka Amxaariga ah. Arrintani waxay qayb ka tahay siyaasada ahaysiinta ee lagu dhaqayo dadka aan amxaarada ahayn. Waa siyaasad dadyowga kale ee Soomaalidu ka midka tahay, dani kugu xambaartay looga dhigayo barashada afka iyo dhaqanka amxaarada. Sababtoo ah qofka soomaaliga ah wuxuu ku qasbanaanayaa inuu af-amxaarka barto, ha jeclaado ama yuuna jeclaaninee, kol haddii rajo kaga jirto inuu dalka wax ka noqdo.
Gumaysigii reer Yurub, markii ay dalalka Afrika qabsadeen, waxay qabsashadooda markii h**e ku billaabeen awood millatari, laakiin taasi uma suuragalinin hanashada dhabta ah ee bulshooyinkii ay gumaysanayeen.
Dagaalku waa muquunin xilli ku siman.
Markii muquuninta ama awood ku- cabudhintu ay meesha ka baxdo, sida badan, xaalku sidiisii h**e ayuu ku noqdaa. Sidaas darteed, waxay hindiseen in dadka laga beddalo afkooda, oo sidoo kale suuragalinaysa in dhaqanka laga beddalo, sababtoo ah waxay luminayaan haybtoodii/hiddahoodii asalka ahayd (their original identity).
Si barnaamijkaas loo hirgeliyo, waxaa la abuuray dugsiyo (schools) tayadooda waxbarasho la wanaajiyay oo carruurta wax lagu baro. Manhajka waxbarasho ee dugsiyadaas waxaa lagu qaataa luqada dalka wax gumaysanaya. Ilmo waliba ilmaha uu luqadaas kaga fiican yahay ayaa mudnaanta la siiyaa. Marka uu ilmuhu dhammaysto waxbarashadiisa, waxaa la siiyaa shaqada ugu fiican.
Macalimiintii, dhakhaatiirtii, injinneeradii, siyaasiyiintii, dhaqanyahannadii (the litterateurs) iwm, dhammaantood waxay noqdeen kuwo afka gumaystaha ku hadla, midkoodiina aan aqoon dheer u lahayn. Bulshadii oo dhan baa markaas naawishay inay noqoto sida dadkaas wax bartay ee nolosha helay oo kale. Luqadii gumaysigu waxay dabadeetana noqotay waddada loo maro horumarka shakhsiga ah (personal development) iyo midka dalka (state development).
Qoraa lagu magacaabo Sheikh Hamidou Kane ayaa buug (novel) uu qoray oo la yidhaado (Ambiguous Adventure), wuxuu ku faahfaahiyay qaabka ay gumaystayaashii reer Yurub luqadahooda iyo dhaqamadooda u liqsiiyeen dadyowgii Afrikaanka ahaayee ay gumaysanayeen, wuxuuna yidhi;
"... gumaystayaashu waxay billaabeen inay fahmaan in awoodda dhabta ah ee hanashada dalalka ay gumaysanayaan ayna ku jirin hubka casriga ahee ay dalalkaas ku qabsadeen, bales ay ku jirto barnaamijka hubkaas ka dambeeya. Sidaas darteed kanoonigii waxaa lagu xijiyay dugsiyo cusub... Kanoonigu wuxuu wax ka taraa dagaalka oo kaliya, laakiin dugsiyadu waxay dadka ku sameeyaan is-beddal aan ka soo noqosho lahayn."
Is-beddalka aan ka soo qoshada lahayn waxaa keenaya, iyadoo luqadu ayna ahayn wax bulshadu isku af-garato oo kaliya, balse ay tahay dhaqan iyo hayb (identity) ay bulshadu leedahay.
Luqadu sideedaba labo meesi ayay bulshooyinka ugu jirtaa;
1. Luqadu mar waa hab lagu xidhiidho oo bulshadu isku af-garato (communication means). Bulsho walba oo meel ku nool waxay leedahay luqad ay isku fahanto, taasoo inta badan ka kooban hadal, tilmaan iyo qoraal.
2. Sidoo kale luqadu waa xambaaraha dhaqanka bulshada luqadaas iska leh. Waxay mar walba siddaa dhaqanka iyo hiddaha soo-yaalka ah ee bulshada.
Luqadu waxay xambaarsan tahay dhaqanka, dhaqankuna wuxuu xambaarsan yahay guud ahaan milgaha bulshada, hab-dhaqankeeda iyo xidhiidhka ay la leedahay dadyowga kale iyo dabeecadda (nature).
Dhaqanku wuxuu saameeyaa habka ay bulshadu u fekarto, sida ay isu aragto iyo habka ay u maarayso waxyaabaha nolosheeda xidhiidhka la leh, sida hab-dhaqankeeda, taariikhdeeda, diinteeda, ganacsigeeda, siyaasadeeda iyo xidhiidhka ay caalamka kale la leedahay. Sidaas darteed bulshada iyo luqadeeda lama kala sooci karo. Haddii la kala soocana, waxaa ka dhasha asal-guur iyo tayo xumo nololeed oo la abtirsata bulshada afkeeda la dooriyay.
Haddii aan dib ugu noqono nuxurka mawduuceena, af-amxaarka si dedban ayaa bulshadeena loogu qasbaa, waxaana looga dhigaa inuu afkoodii hooyo ula mid yahay. Qofka aan af-amxaarka aqoonin waxaa laga soo qaadaa inuu yahay qof aan dalka la qabsan karin, waxaana sidaas lagu duudsiyaa xaqiisa.
Waxaan dhawaan la kulmay koox dhalinyaro ah oo dalka ku barbaaray. Dhalinyaradaas badankoodu si fiican uma yaqaanaan af-amxaariga.
Mid ka ah ayaa iiga sheekeeyay dhacdo isaga soo martay oo af-amxaariga la xidhiidha. Wuxuu ii sheegay inuu codsi u qortay tababar yar oo mid ka mid ah hay'adaha federaalku ay bixinaysay oo lagu qabanayay magaalada uu ka soo jeedo, hase yeeshee loo diiday inuu tababarkaas ka qayb-qaato, ka dib markuu u sheegay inuuna Amxaariga si fiican u aqoonin.
Wiilkan waxaa tababarka loo diiday, iyadoo dadka ay u adeegi doonaan oo dhan ay Soomaali yihiin, kuwa sida tooska ah u maamulayana ay iyaguna Soomaali yihiin.
Sababta ugu muhiimsan ee fursadaha noocan ah loogu diidayo dhalinyarada aan Amxaariga xiisaynin, waa in la kala doorransiiyo inay Amxaariga bartaan iyo in fursadaha shaqo laga af-qabto. Waa mid ka mid ah siyaasadihii ay isticmaali jireen gumaystayaashii reer Yurub, si ay luqadooda iyo dhaqankooda ugu sandulleeyaan dadyowga ay gumaystaan.
Isla siyaasadii ayay Itoobiya u isticmaalaysaa bulshada soomaaliyeed, waxayna daruuri uga dhigaysaa barashada afka Amxaariga, oo ah af ay leedahay qowmiyad yar oo Itoobiya ka mid ah. Waa mid ka mid ah siyaasadihii isku dul-noolaanshaha ee boqortooyooyinka xabashidu ay ka hirgeliyeen gobolka Geeska Afrika.
In kastoo ay wanaagsan tahay in luqadaha qalaad la barto, ayna mar kasta tahay faa'iido kuu korodhay, haddana barashada Amxaarigu ma aha luqad uu qofku si xor ah, ama u baranayo ama isaga daynayo, ee waa luqad barashadeeda lagu qasbayo dadka aan amxaarada ahayn.
Waxaana daliil u ah siyaasadaha dowlada oo arrintaas ku wada-salaysan. Waxaa tusaale inoogu filan hadalkii Cabdi Iley ee ahaa "Itoobiyaannimada sida Kiniinka u liqa." Ninkaas iyo inta la siyaasadda ah, Itoobiyaannimadu agtooda waxay ka billaabataa, kuna dhammaataa af-amxaariga.
Haddii la rabo in la xoojiyo is-fahamka qowmiyadaha kala duwan, ee kala afka ah, kala dhaqanka ah, kala isirka ah ee kala diinta ah, waa in la helo af u dhexeeya oo ayna qolo gaar u lahayn, si ay adeegga iyo fursadaha dalka ugu sinnaadaan.
W/Q: AhmedYaasin
