15/11/2024
MANUFAHI : "Lisan Bubususu nian ba Mitigasaun Alterasaun Klimátika" (Díariu ARS,15-11-2024).
“Huan, tai tuir tempu. Lelo, tai tuir tempu” (Udan la tuir tempu. Loro la tuir tempu)
Alterasaun Klimátika halo ona temperatura mundu sai manas liu too 1.1*C, no sei aumenta tan too 2.3*C tuir IPC nia relatoriu karik laiha asaun ruma responde ba asuntu ida ne’e. Mudansa kondisaun fíziku atmosfera mundu nian ho indikasaun temperatura no distribuisaun udan been hodi tia ona efeitu ne’ebé luan ba seitór hot-hotu ba ema nia moris. Paneil internasional Alterasaun Klimátika (IPCC, 2001) Indonézia hanesan país ida ne’ebé hafahe ba illa sira iha áreia ne’ebé tropikanu hanesan nasaun ida ne’ebé frazil liu hasoru Alterasaun Klimátika ne’ebé hanesan kontinuasaun husi efeitu aquesemento global.
Nuentantu Timor-Leste nu’udar nasaun ne’ebé ho ninia luan la to’o illa ida nia luan, asaun sira ba mitigasaun importante tebes komunidade hotu tenki halo, hahú husi nivél uma ka’in mai to’o nivél nasionál. Nune’e ema hotu, bele iha konsientimentu katak isu Alterasaun Klimátika, la’os isu ema boot no nasaun boot nian deit, maibé nu’udar isu ita hotu nian no sai tia ona amiasa boot ba ita hotu nia moris, balada no natureza sira hotu nia moris.
Alterasaun Klimátika mak mudansa husi klima ne’ebé la tuir nia tempu loloos. Iha Timor-Leste, prátiku, iha tempu rua deit. Tempu udan no tempu bailoro. Normálmente tempu sira iha Timor-Leste, udan hahú monu rai iha fulan Novembru to’o fulan Juñu. Depois komesa husi fulan Jullu to’o fulan Novembru, mak tama fali ba tempu bailoro. Iha tempu ida ne’e, ahi hán rai no rai manas, halo bee matan, kadalak no mota sira nia volume komesa menus no balu sai maran. Maibé oras ne’e dau-dauk, tempu komesa muda ba dau-dauk. Tempu udan komesa fali husi fulan Dezembru ka fulan Jañeiru to’o fali fulan Juñu no tempu bailoro, komesa fali husi fulan Jullu to’o fali fulan Dezembru ka Jañeiru.
Udan, tuir lian ka dialetu Lak lei nian mak “Huan”. Haktuir ba Testamonia ne’ebé mak konfesa husi katuas lia na’in Suku Bubususu (sr. Domingos da Costa) katak oras ne’e dau-dauk, udan no loro, la tuir ona ninia tempu loloos. Tamba tempu Udan lolos, komesa tama iha fulan Novembru no tempu bailoro nian, iha fulan Agosto to’o fulan Outubru. Maibé tinan kotuk, udan monu rai iha fali fulan Dezembru no to’o kedas fulan Setembru. No tinan ida ne’e (2024), udan komesa monu rai iha fulan Outubru. Tempu ne’ebé muda, hodi efeitu ba bee matan ulun komesa menus, ai-horis sira namlaik no labele fó rezultadu di’ak.
Balada mós labele hetan bee ba hemu no du’ut ba hahán mós menus. Efeitu seluk, komunidade sira mós labele iha bee no ai-han ne’ebé natoon ba sira. Situasaun bee menus ne’e labele fó biban ba komunidade sira atu bele kuda modo sira hanesan mostarda no tomate.
Oinsá mak atu mitiga Alterasaun Klimátika ne’ebé komunidade komesa senti dau-dauk? Iha Bubususu, hodi mantein klima ne’ebé fresku, komunidade komesa halo konservasaun ba rekursu bee liu husi métudu Solusaun Bazeia ba Natureza (SBN).
Ideia realiza atividade ida ne’e mai husi WaterAid Timor-Leste nia lideransa iha dezenvolve konseitu, atividade, no mós halo koordenasaun ho parseiru lokál PERMATIL, autoridade lokál, no komunidade sira. Alen de prátika di’ak konservasaun ne’ebé komunidade sira halo prátika ona husi WaterAid Timor-Leste parseria ho PERMATIL nia fasilitasaun, komunidade fatin refere mós obedese ba sira nia uma lisan 21 nia bandu. Uma lisan 21 ne’ebé komunidade Bubususu iha, nu’udar toman komunidade iha Suku ne’ebá nian hodi libur oan no bei-oan sira Suku ne’ebá nian, oinsá mak bele hala’o vida moris nian tuir normas moris nian hotu. Hanesan mós komunidade iha fatin seluk iha Timor-Leste laran tomak. Buat ida ne’ebé diferente husi lisan 21 nian ho lisan seluk mak, sira la hare deit ba normas kulturais nian, maibé sira haree mós ba normas sosiais sira.
Nune’e komunidade iha Suku refere, moris iha dame nia laran. Dame entre ema ho ema, dame entre ema ho natureza no dame entre ema ho balada sira. Tamba ne’e aktu sira komunidade Suku ne’ebá nian, obedese ba lisan 21 ne’e nian maka hanesan la kasa animál fuik arbiru, la tesi ai no la sunu du’ut arbiru. Tuir mai, foin-sa’e sira iha Bubususu rona no halo tuir katuas lia na’in sira no sira nia otas uluk nia orden.
Tamba ne’e, foin-sa’e sira la hatudu sira nia hahalok arbiru ka fora husi regra kulturais nian. Aktus hirak ne’e maka halo komunidade iha suku Bubususu diferente ho husi komunidade sira seluk.
Suku Bubususu, hanesan Suku ida husi Suku 4 seluk iha Postu Administrativu Fatuberliu, Munisípiu Manufahi, ne’ebé geografikamente lokaliza iha Suku Fahinehan no Suku Caicasa leten nia leet. Suku ne’e ho ninia Aldeia hamutuk 5 (Aldeia Bubususu, Lihu Lau, Orlora, Aituha ho Bubulora) husi Aldeia 5 ne’e, ninia populasaun hamutuk ema na’in 1,054, hafahe ba feto ema na’in 554 no mane, ema na’in 500 no uma kain hamutuk189.
Poténsia ne’ebé suku ida ne’e iha maka, kesi sira nia unidade ba mitigasaun Alterasaun Klimátika ho sira-nia dialetu rasik ka ko’alia dialetu Laka Lei, bele ko’alia tetun terik no tetun prasa. Nune’e sira bele intende malu ho di’ak iha vida sosiedade nian. Husi lian ka dialetu ne’ebé mak sira iha, bele kesi sira nia unidade hodi dezenvolve sira nia moris lor-loron nian, nu’udar agrikultór, pastoralista (haki’ak manu, fahi, karau no kuda).
Atu tulun komunidade sira nia dezenvolvimentu moris sosiedade nian, Suku ne’ebá, iha instituisaun públiku rua mak tau matan ba sira durante sira nia moris tomak.
Instituisaun Saude Komunitáriu ho parteira ema na’in 1 no Lider Komunitáriu (Suku, Konsellu Suku no Xefi Aldeia sira). Sira mós iha eskola primária 2, husi eskola rua ne’e, ida lokaliza iha Aldeia Bubususu, Lihu Lau no Orlora ne’ebé akumula estudante hamutuk ema na’in 117. Eskola ne’e, filial ba Ensino Báziku Central Fahinehan. Eskola ne’ebé mak iha, komesa husi primeiru anu (1a) to'o sexto anu (6a). Eskola ne’e, hanorin husi manorin na'in hamutuk ema na’in 5, feto 2 no mane 3. No eskola Primária ida seluk, lokaliza iha Aldeia Aituha ho Bubulora, ho estudante hamutuk ema na’in 47 no manorin na'in, hamutuk ema na’in 4 (mane hotu).
Alende sira iha eskola primária rua (2) sira mós iha eskola Pre-eskolár Fera-Fatuk, ho totál estudante hamutuk ema na’in 22 ne’ebé hanorin husi manorin na'in, ema na’in 1 (feto) no Eskola Pre-eskolár Raimaliac Bubususu, ho total estudante hamutuk ema na’in 52 no manorin na'in hamutuk ema na’in 2, mesak feto hotu.
Bubususu iha nia klima fresku, la malirin liu no la manas liu. Maibé iha tempu kalan, malirin liu fali tempu loron. Husi ninia klima ne’e, komunidade sira iha ne’ebá bele hala’o atividade sira hanesan halo to’os no haki’ak balada sira. Ai-horis ne’ebé mak serve kuda iha ne’ebá mak hanesan: Batar, ai-farina, hudi, talas, fehuk, abakate, saburaka, lakeru, modo tahan oi-oin, jambua, ai-manas no derok masin.
Ai-han, ai-fuan no modo tahan ne’ebé komunidade prodús, sira utiliza ba konsumu uma laran nian no fa’an mós ba merkadu, ho folin ne’ebé baratu. Alen de sira nia rai bele kuda ai-han, ai-fuan, modo tahan no haki’ak balada sira, rai ne’ebá naturalmente fornese mós ai-kanela, Au Betun no bee matan 31 ba komunidade sira hodi utiliza ba sira nia moris lor-loron nian. Bee matan sira ne’e, iha tempu bailoro naruk, menus no balu maran.
Atu proteje didi’ak sira nia bee matan sira ne’e hodi la maran hotu kedas ka menus, maka iha tinan 2023 WaterAid halo parseria ho ONG PERMATIL hodi implementa programa NBS (Nature-based Solution) ou Solusaun bazeia ba Natureza (SBN) ho atividade sira hanesan ke’e debu, travasaun kadalak no kria teras.
Rezultadu husi atividade hirak nee, tuir komunidade no lider komunitáriu (Xefi Suku, sr. Estanislao Borges) ne’ebé mak konfesa mai ekipa WaterAid nian katak pelumenus ho atividade SBN nian, mak konsege rai udan been iha debu sira ne’ebé kria ona no kontinua halo debit bee matan sira iha Bubususu kontinua boot hela to’o fulan Outubru nia laran mós, ninia debit nafatin boot hela.
Tuir sira, wainhira halo komparasaun ba kondisaun bee matan sira entre tinan 2022 ba kotuk antes implementa atividade SBN, volume bee nian tama ba fulan Outubru, menus liu no bee matan balu maran kompara ho agora.
Bubususu nia fresku no matak, halo bee lihun, kadalak sira suli ho hakmatek iha klaletek nia leet, halo du'ut sira matak hodi halo Klima Bubususu nian kontinua Fresku, biar ba tempu komesa muda-an ba manas dau-dauk husi antes malirin sai manas ba bei-beik.
Atu situasaun Bubususu bele fila fali ba tinan 5 kotuk ne'ebé malirin, hakarak ka la koi, ita hamutuk, kontinua halo konservasaun liu husi kontinua halisan, lisan Bubususu nian, konserva tan debu Natural sira, halo tan travasaun ba kadalak sira hodi la sai mota boot, no kontinua halo teras, hodi bele salva klaletek sira hodi la namsou ka monu ka halai iha futuru mai “artigu ne’e publika ona iha Facebook ho Id: Manuel Monteiro Fernandes, iha dia 24 Outubru 2024”.
Situasaun seluk ne’ebé mak komunidade sira ho lider komunitáriu iha fatin ne’ebá pratika hodi konserva sira nia bee matan, natureza no sira nia balada, mak sira tau horok. Horok hanesan sinál bandu ida ba komunidade iha fatin ida, hodi labele book situs ne’ebé tama iha área horok nian. Sinál horok nian, mak hanesan sabir ai-kulit ruma iha fatin balu, signifika ai iha área ne’ebá labele tesi arbiru ka tara hela du’ut ka kesi hela tali tahan iha ai-hun ruma.
Prátika tau horok, nu’udar prátika kultura nian, hodi bandu ema labele estraga ka foti objetu ruma ne’ebé mak tama ba bandu horok nian. Toman ida ne’e, komunidade iha Suku ne’ebá kumpri no halo tuir duni. Nune’e sira nia ai-laran no du’ut sira kontinua konserva nafatin. Signifika ema la tesi ai ka au ho arbiru no sunu du’ut arbiru.
Alende sira halo bandu natureza ho modelu tau horok, sira mós halo protesaun ba rekursu importante sira ne’ebé sira utiliza ba sira nia moris lor-loron nian. Iha figura segundu, amostra komunidade proteje sira nia au ne’ebé ninia funsaun ba barak ba ema nia moris.
Iha artigu ida ne’e, ha’u konsege haree hetan komunidade utiliza au ba taka sira nia uma kakuluk, hadak no didin sira nia uma, utiliza hodi satan rai iha rai lolon (terracering) no satan rai labele taka sira nia bee matan sira no halo lutu hodi satan balada sira la tama estraga ai-han, modo, ai-horis ne’ebé sira kuda iha toos laran. No funsaun seluk ne’ebé ita bele haree amostrasaun iha figura segundu nian mak komunidade utiliza duni au hodi halo lutu hadulas au klobor ka grupu husi karau estraga no bandu ba ema labele foti au arbiru tuir ida-idak nia hakarak.
Ikus mai, alterasaun klimátika fó duni ona ameasa boot mai mundu, maibé se iha dalan no asaun barak ita bele foti hodi bele rezolve problema ida ne’e. Asaun balun ita bele halo maka hanesan komunidade iha Bubususu sira implementa. Sira utiliza rekursu lokál kombina ho kultura no tradisaun sira atu bele foti asaun proteje sira-nia ambiente no bee matan sira liu husi halo atividade konservasaun bee no rai fornese husi WaterAid Timor-Leste hamutuk ho ONG PERMATIL. Husi asaun ne’ebé maka komunidade Bubususu halo ne’e neineik kria ona dame entre ema, ambiente, no balada sira.
Pratika di’ak komunidade Bubususu nian hatudu katak asaun konservasaun mós dalan di’ak ida ne’ebé ema ho asaun koletivu bele halo hodi mitiga ba risku alterasaun klimátika uza rekursu lokál no kulturál.
Hakerek na’in: Manuel Monteiro Fernandes
Haknaar-an iha WaterAid Timor-Leste.
