31/08/2025
๐๐๐๐๐ข๐
๐ ๐๐๐๐จ๐๐จ๐ก: ๐ช๐ถ๐ธ๐ฎ๐ป๐ด ๐๐ถ๐ป๐๐ฏ๐๐ต๐ฎ๐ ๐๐ฎ ๐๐ฎ๐ต๐ฎ๐-๐ช๐ถ๐ธ๐ฎ
Sa panulat nina Dahnella Antonio and Saharra Resultay
Ang buwan ng Agosto ay ang pagkilala sa mga natatanging wika sa bansa. Patuloy na inaalala ang mga wikang humubog sa kultura ng bawat tribo at damdamin ng bawat Pilipino. Sa kabila nito, marami na sa mga katutubong wika ang patuloy na nawawala sa takbo ng panahon, unti-unting nalilimot at nilulumot ang pundasyon ng makasaysayang kultura.
Sa paggunita sa buwan ng wika, muling balikan ang kuwento ng wikang dati nang pinaglumaan ng panahon ngunit patuloy na binubuhay, kasama ang makulay na kultura ng mga katutubo. Makalipas ang halos tatlong taon, bisitahing muli ang kalagayan at progreso ng Wikang Magbukun sa bayan ng Bangkal, Abucay, Bataan kung saan ang mga katutubong Ayta Magbukun ay kaisa ng mga salitang namumutawi sa kanilang buhay.
๐๐ฎ๐ต๐ฎ๐-๐ช๐ถ๐ธ๐ฎ, ๐๐๐ต๐ฎ๐ ๐ช๐ถ๐ธ๐ฎ
Sa ilang taong paninirahan nananatili ang misyon na mabuhay muli ang pundasyon ng kulturang pinagkakaingatan. Para sa humigit-kumulang 170 na mamamayan sa tribo ng Ayta Magbukun, malaking bahagi ang kanilang wika at kultura sa lahat ng kanilang desisyon. Dahil dito, naitayo ang Bahay-Wika sa lugarโ isang institusyong naglalayong maibalik at mapanatili ang paggamit ng wikang Magbukun.
Taong 2018 binuksan ang pintuan ng kauna-unahang Bahay-Wika, sa tulong Komisyon ng Wikang Filipino (KWF), National Commission on Indigenous Peoples (NCIP), Pamahalaang lalawigan ng Bataan, at Lokal na Pamahalaan ng Abucay. Tahanan para sa wika at kultura na naging pundasyon ng pagkatuto ng Ayta Magbukun. Isa sa layunin nito ay maisalin ang mga kaalaman ng isang master sa kanyang mga apprentice patungkol sa wika at kultura ng tribo.
โNoong panahong wala pang Bahay-Wika, kokonti yung nagsasalita ng wikang Magbukun [dito]. Sa mga tinuturuan kong matatanda, kapag nagkikita kami sa labas, โyon na yung ginagamit namin kapag nag-uusapโ katutubo. Nagsasalita man silang Tagalog, hindi na tulad noon, mas lamang na โyung wikang katutubong ginagamit nila,โ paliwanag ni G. Cesar Nojadera, isang Maestro sa Bahay-Wika.
Ayon sa mga masters ng tribo, bago magsimula ang operasyon ng Bahay-Wika 30% lang ng populasyon nila ang nagsasalita sa wikang Magbukun, ngunit sa paglipas ng taon ng pagtuturo, tumaas sa 70% ng populasyon sa lugar ang nakakapagsalita at nakakaintindi sa wikang Magbukun patuloy na rin ang paggamit nito sa araw-araw.
Mapalad ang naging kapalaran ng mga katutubong Ayta Magbukun sa Abucay kung saan suportado ng lokal na pamahalaan at komunidad ang kanilang progreso at pangangalaga sa kultura at wika. Ngunit hindi ito ang kalagayan sa maraming kapulungan ng mga kapwa Ayta Magbukun sa lalawigan ng Bataan, at maging sa iba pang mga katutubo o Indigenous People (IP) sa bansa. Sa mahigit na 120 na wika sa bansa, 35 rito ang nanganganib na mawala ayon sa ulat ng Unibersidad ng Pilipinas.
โHindi lang kasi ito ang Ayta Magbukun, meron po tayo sa Morong, Limay, Bagacโ sa halos lahat po na bayan sa Bataan may Ayta Magbukun, kalay-kalat. Ang problema po kasi, halimbawa sa Morong wala ng nagsasalita ng Magbukun halos matatanda na lang ang nagsasalita kaya namamatay. Dito sa Abucay, dahil nga may programang Bahay-Wika tsaka master apprentice nagpapatuloy [ang wika],โ saad ni G. Ferdinan Caragay, isa sa umaagapay sa Bahay-Wika.
Sa paglipas ng panahon, maraming pagbabago na ang kinaharap ng tribo, at isa na rito ay ang unit-unting pagkawala ng wikang naging simula ng lahat. Dahil hiwa-hiwalay ang pangkat ng Ayta Magbukun, mahirap ang paglaganap ng kanilang wika at kulang ang isang pangkat upang manatili ang tindig ng wika. Kailangan ng pantay-pantay na kalinga sa mga pangkat upang patuloy ang pananatili ng wikang Magbukun.
๐๐ฎ๐ต๐ฎ๐-๐ช๐ถ๐ธ๐ฎ, ๐๐ฎ๐ต๐ฎ๐ ๐ฃ๐ฎ๐ด-๐ฎ๐๐ฎ
Kasabay ng pag-unlad sa kaalaman sa kanilang kultura at wika ay ang pagtaas din ng kumpiyansa ng mga mamamayan ng tribo. Kumpara noon, ngayon ay mas mataas na ang kumpiyansa nilang tumayo gamit ang minamahal na sariling wika. Maraming matatanda sa unang henerasyon ang nakasubaybay sa pagtuturo ng wikang Magbukun, ngunit sa kasalukuyan mabibilang na lang ang elders na nagtuturo nito sa mga mamamayan ng tribo, lalo na sa mga bata. Hindi naman ito naging hadlang upang magkaroon muli ng buhay ang naturang wika ng tribo. Ang pagtindig muli ng katutubong wika sa bayan ng Abucay ay isang hakbang upang mabuhay ang pagkatao ng tribo sa modernisadong panahon.
Para sa mga matatanda ng tribo, malaki na ang parte ng Bahay-Wika sa pagbabago at pagkatuto ng kanilang mga kabataan. Hindi natatapos sa naturang institusyon ang pagkatuto nila dahil pati sa haligi ng tahanan at silid sa eskwelahan, nahahasa ang karunungan ng mga miyembro ng kanilang komunidad. Dagdag pa nila, dahil sa patuloy na operasyon ng Bahay-Wika, ginagamit na muli ang wikang Magbukun sa pang araw-araw na pakikipag-usap sa tribo.
โNakakapagsalita na sila ng wika namin, nagagamit na siya sa pang araw-araw. Kasi ang bilin ni Maestro, pagdating sa bahay salitang Magbukun ang gamitin, kahit paglabas sa school para hindi mawala, hindi makalimutan,โ paliwanag ni Nanay Bebe*.
โIturo sa bata ang daang dapat niyang lakaran at hanggang sa paglaki ay hindi niya ito malilimutan,โ isang sipi na isinasabuhay ng tribo, dahilan ng pagkakatatag ng Bahay-Wika. Para sa tribo, upang mapanatiling buhay ang kanilang wika, kailangang maisalin ito sa mga batang henerasyon hanggang sa manalaytay na ito hindi lamang bilang karunungan, kung hindi pag-asang mahkokonketa sa kanila sa komunidad at kasaysayan.
Isang malaking parte ng pag-unlad nila ang suportang ibinibigay ng mga lokal na pamahalaan. Mas tumindig ng matatag at malakas ang kanilang kultura kasabay ang muling pagkabuhay ng sariling wika, wikang Magbukun.
โNatutulungan naman [ng LGU], sila yung nagpapadala sa amin ng mga materyales, nagpapasweldo dito, sa amin. Nagpapadala din sila sa mga seminar. Noโng nakaraan nagpunta kami sa Maynila, sila nagbayad, wala kaming ginastos,โ saad ni Maestro Cesar.
๐๐ฎ๐ต๐ฎ๐-๐ช๐ถ๐ธ๐ฎ, ๐๐ฎ๐ต๐ฎ๐ ๐๐๐น๐๐๐ฟ๐ฎ
Bahay-Wika, safe space ng mga Ayta Magbukun sa kataasan ng Bangkal, Abucay, Bataan. Mga katutubong nangangalaga ng kalikasan at mahabang kasaysayan ng pamumuhay sa kabundukan. Ngunit higit pa sa pakikibaka sa kanilang mga lupain, sila ay nakikipaglaban din para sa hinaharap ng panibagong henerasyon ng kanilang tribo: ang muling buhayin ang kanilang identidadโ wika at kultura.
Matagal nang namumuhay sa kulturang kinagisnan ang tribo at para sa kanila, wika ang siyang pinaghuhugutan ng lahat. Ang paglilingkod sa Bahay-Wika ay hindi lang para sa mga Ayta, layunin din niyo na maturuan ang mga dayuhang Tagalog na nagkaroon ng pamilyang katutubo. Marami na ang naituro rito, at higit sa lahat, marami ng kabataan ang naturuan sa munting silid paaralan.
Mahigit pitong taon na mula nang matatag ang Bahay-Wika, maraming bata na ang dumaan dito upang matuto at mag-aral ng magbukun, isa na rito si Maymay, sampung taong gulang at nasa ikalimang baitang sa Bangkal Resettlement Elementary School. Sa murang edad ay batid niya ang kahalagahan ng kultura at wikang Magbukun.
โNatuto po akong magsalitang Ayta [Magbukun] sobrang halaga po kasi natututunan namin siya sa aming pag-aaral, nasusubaybayan po,โ Wika ni Maymay, batang nag-aral sa Bahay-Wika.
Paglabas ng bahay kultura, dumidiretso ang batang Magbukun sa daycare at elementarya. Sa maliit na kwarto sa Bangkal Resettlement Elementary School makikita ang Amak-Kultura, tahanan ng mga Ayta Magbukun. Naririto ang sari-saring kwentong nilikha at dinuhubo ng mga katutubo para sa kabataang Magbukun. Nakaukit sa mga pader nito ang larawan ng kabataang Magbukun na ipinagmamalaki ang kanilang kultura at tribo.
โNagsimula ito (Amak-Kultura) bakasyon ng 2025. First time magamit ang lesson plan na pure IP, kasi dati ang nangyayari, pati si non-IP, nakakasama sa lesson, ngayon talagang nagkaroon kami ng teaching load intended para sa mga IP,โ saad ni Maโam Rosalie, IPEd teacher mula sa Bangkal Resettlement Elementary School.
***
Sa kabila ng mga hamon, nananatiling mahalaga ang kanilang wika bilang tagapagdala ng kultura at kasaysayan. Tulad ng kasabihang madalas banggitin, โAng wika ay kaluluwa ng bayan.โ Kung mawawala ito, mawawala rin ang bahagi ng ating pagkatao.
Hindi dapat na mahinto sa komunidad ng Ayta Magbukun ang pagpapayaman sa kanilang katutubong wika. Malaki ang maitutulong ng pamahaalan upang mapag-aralan ang programang isinusulong sa mga Ayta ng Abucay, Bataan at nang maipalaganap pa ito sa ibaโt ibang katutubong komunidad sa banssa upang masagip rin ang kanilang sariling wika.
Ito ay isang paalala na ang paggamit at pagpapahalaga sa sariling wika ay hindi lamang intelektwal na pagkatuto kundi isang emosyonal na koneksyon sa ating pinagmulan. Maraming wika ang namamatay at kulturang nasasayang, ngunit ito ang patunay na sa suporta at pagmamahal sa pinagmulan, unti-unting mayayakap muli ang kultura at wika.