13/01/2025
Geweld, seks en religie in een sanatorium (Kris Velter in Tzum)
Het vergt een moedige uitgever en een bijzonder erudiete vertaler om een roman als De zee, dat oorspronkelijk verscheen in 1958, van de Spaanse auteur Blai Bonet (1926 – 1997) uit te geven. Het boek is uitdagend, complex en onorthodox; sinister en morbide. Maar evengoed kan de vraag worden gesteld waarom een boek dat alle kenmerken van een klassieker heeft, nu pas is vertaald. Dankzij uitgeverij Nobelman en vertaler Frans Oosterholt kan de Nederlandstalige lezer nu kennismaken met de beklemmende wereld van een sanatorium tijdens de eerste jaren na de Spaanse Burgeroorlog.
De hoofdstukken worden afwisselend geschreven vanuit het perspectief van de bewoners van het sanatorium. Dat zijn in de eerste plaats twee jonge patiënten die zich in de adolescentie bevinden, maar ook een priester en een verpleegster. Sommige personages blijken elkaar ook buiten de muren van het sanatorium te hebben gekend. In De zee is er hier en daar plaats voor zinnelijkheid, humor en optimisme, maar de confrontatie met ziekte, aftakeling en dood legt over het sanatorium toch in de eerste plaats een ondoordringbaar waas van vergeefsheid, wanhoop en treurigheid. De auteur schrikt niet terug voor harde vergelijkingen:
Op het nachtkastje blinkt een stenen bord vol lege ampullen Trombyl zoals ’s middags het prikkeldraad van een concentratiekamp moet blinken.
De obsessie met religie van de personages voegt daar schuld, zonde en schaamte aan toe. Een patiënt maakt een mystieke ervaring mee en voelt zich verenigd met Christus. De rug wordt gegeseld tot meerdere eer en glorie van God. Maar De zee legt ook de focus op het verleden en de omgeving van de zieken – soms mogen ze op verlof. Beide jongemannen zijn van eenvoudige komaf en zijn in armoede grootgebracht. Er wordt hardhandig opgevoed, een moeder is verslaafd aan alcohol, de achtergrond is het dorp en het platteland. We lezen over een gruwelijke kwajongensstreek maar ook over zinloze moorden, oorlogssituaties met afrekeningen en executies. De thema’s van Bonet zijn gitzwart: sadisme, religieuze mystiek en zondebesef, moord, oorlogstrauma’s. Schrijven over homoseksualiteit – hoe subtiel ook – was in 1958 ook nog geen evidentie. Erotiek, spiritualiteit en dood zijn in De zee bovendien dikwijls verstrengeld. Het doet soms denken aan de filosofie van Georges Bataille en de films van Pier Paolo Pasolini. Frans Oosterholt schrijft in het nawoord dat ook in de poëzie van Bonet sensualiteit en spiritualiteit naadloos in elkaar overlopen.
Blai Bonet heeft zelf gestudeerd aan het seminarie van Palma de Mallorca maar heeft zijn studie moeten opgeven omdat hij tuberculose kreeg. De zee is ook geschreven in een sanatorium. Maar de auteur heeft er altijd voor gewaarschuwd om het boek autobiografisch te lezen. In tegenstelling tot zijn romanpersonages had hij een goede tijd in het sanatorium. Veeleer moet de context van het sanatorium de verstikkende sfeer weergeven van de jaren na de Spaanse Burgeroorlog onder het regime van Franco. En dat terwijl in de roman de burgeroorlog maar een enkele keer expliciet wordt vernoemd en verder enkel in een verhaal uit de jeugd van de beide hoofdfiguren een rol van betekenis speelt. Dat de roman de franquistische censuur overleefde, zo staat in het nawoord van de vertaler, komt wellicht omdat het boek zo hermetisch is dat de censors de kritiek niet opmerkten. Later werd in het dossier van de censuur een versie gevonden die afwijkt van de gepubliceerde uitgave. Ook in de Nederlandstalige editie zijn daarom als appendix negen hoofdstukken toegevoegd.
Blai Bonet brak bij een groter publiek door met De zee. Daarvoor stond hij al bekend als een originele dichter die het experiment niet schuwt. Ook De zee is geen conventionele roman. Bonet schrijft poëtisch over de natuur en zijn dialogen zijn soms simpel, maar meestal schrijft hij zinnen die erg abstract zijn en vol bizarre vergelijkingen zitten. In een zelfde zin zitten soms adjectieven of verwijzingen naar gevoelens die tegenstrijdig zijn met elkaar, zoals wanneer iemand de gewaarwording heeft van ‘de dood’, maar ook van ‘een liefde voor alles’ en ‘een ontdekking van tederheid’. Bovendien wordt ook met herhalingen en symboliek gespeeld. Het zal niemand verbazen dat Blai Bonet bij het schrijven van De zee op stilistisch vlak werd geïnspireerd door William Faulkner. Complexiteit kan lezers afstoten, maar voor de geduldige en nauwgezette lezer, is De zee een meesterwerk dat op inhoudelijk vlak een combinatie is van religie, geweld en seksualiteit, en op stilistisch vlak uitdagend en experimenteel is.
Blai Bonet – De zee. Vertaald uit het Catalaans door Frans Oosterholt. Nobelman, Groningen. 276 blz. € 24,95.
Overal verkrijgbaar en ook in onze webshop: https://www.nobelman-boeken.nl/webshop/fictie/detail/137/de-zee-blai-bonet.html
https://www.tzum.info/2025/01/recensie-blai-bonet-de-zee/
literair weblog
