22/04/2024
Хадгалаад аваарай :)
Олон жил бичиг цаастай зууралдаж буй туршлагаасаа үзэхэд сүүлийн үед манайхан юм бичихдээ дараах хэдэн түгээмэл алдаа гаргаж байна. Үүнд:
- Урт өгүүлбэр бичихдээ өмнөх хэсгээ мартдаг юм уу, яадаг юм, төгсгөлөө буруу хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, өгүүлэгдэхүүн, өгүүлэхүүн нь хоорондоо авцалдаж нийцэхгүй байна.
- Том үсгээр бичих дүрмийг огт мэдэхгүй, гадаад (англи гэх мэт) хэлний нөлөөнд автаж томоор эхлэхгүй үгийг томоор эхлүүлэн бичиж байна. Жишээ нь: Монголын Эзэнт Гүрэн, Монголчууд гэх мэт.
- Англи, орос зэрэг энэтхэг-европ овгийн хэлний нөлөөгөөр олон тооны нөхцөлийг буруу хэрэглэх нь ихээхэн түгээмэл болжээ. Үүнд: Монгол орны үзэсгэлэнт 100 газрууд (зүй нь "100 газар"), 10 тамирчид (зүй нь "10 тамирчин"), олон хүмүүс (зүй нь "олон хүн").
- Монгол хэлэнд хэрэглэдэггүй цэг, тэмдэг, тэмдэглэгээ (хашилт, хаалт гэх мэт)-г япон, хятад, солонгос зэрэг гадаад хэлнээс шууд авч ашиглах явдал ялангуяа эрдэм шинжилгээний ном зохиолд түгээмэл болжээ.
- Зүгээр л үйл үгээр хэлэх боломжтой зүйлийг нэр үг болгох, "-лт" хэмээх нөхцөл залгаж нэр үг болгоод ард нь "хийх" гэсэн үг залгах явдал түгээмэл болсон нь эх хэлээ эвдэхийн цондон болоод байна. Ялангуяа гадаад үгийг үгчлэн орчуулсны улмаас "худалдан авалт хийх", "эргэн ирэлт хийх", "нэг худалдан авалт бүрд", "цохилт хийх", "харвалт өгөх", "өвдөлт өгөх" гэх мэтээр эх хэлээ гутаан доромжлох болов.
- Гадаад үгэнд монгол нөхцөл шууд залгаж нутагшуулан "өөриймшүүлэх" явдал ихээхэн газар авлаа. "Фэйлдэх", "сийндэх", "каансалдах/ кээнсэлдэх", "крашлах", "спойлордох" гэх мэтээр хэдэн арван үгийг, ялангуяа хүүхэд залуус хэрэглэж байна.
- Бусдын эрхэнд үйлдэгдэхийн "-гд" нөхцөлийг буруу хэрэглэх болжээ. Сав л хийвэл "төлөвлөгдөх, худалдаалагдах, зохион байгуулагдах" гэх мэтээр ярьж, бичиж байна. Энэхүү нөхцөл нь угтаа бусдын эрхэнд болох гэсэн утгатай тул өөрийн хүслээр биш, бусдын эрхэнд ямар нэгэн хурал цуглаан, үйл ажиллагааг албадан зохион байгуулж буй мэт сэтгэгдэл эрхгүй төрнө. "Явагдах" гэдэг үг бүр утгаа алдсан. Тэгсэн атлаа яг "-гдах"-ыг хэрэглэх үгэндээ буруу нөхцөл хэрэглэх нь хачирхалтай. Жишээлбэл, "хүнд алуулах, бусдад алуулах" гэж ярина. Угтаа бол "алагдах" гэж ярих учиртай юм л даа.
- Ярианы дуудлагаараа бичих явдал асар их түгээмэл болжээ. Ганцхан жишээ дурдахад, "дөрвөний нэг", "аравны гурав" гэх мэтээр үгийн язгуур, үндэс, нөхцөлийг ойлгохгүй, дуудлагаараа бичдэг хүн бараг л арваны есөн хувьд хүрсэн байх гэж бодож байна. Угтаа "дөрөв+н" буюу эхлээд "дөрвөн" болоод дараа нь түүн дээр "-ий" нөхцөлийг залгаж байгаа тул "дөрвөний" гэж бичих ёстой юм л даа.
- Хэлний "г", хоолойн "г"-г үнэндээ огт ялгахаа больжээ. "манай багийн" гэхийг "манай багын", "ангийн" гэхийг "ангын" гэх мэт бичдэг болжээ.
- Нэр үгийн "нууц -н" авиаг дур зоргоор хэрэглэх болов. "Ашиглалтанд", "номонд", "сургалтанд", "хаягны", "хаяган дээрээ" гэх мэтээр буруу ярьж, бичиж байна. Үүнийг зөв хэрэглэхэд тус болох нэг арга зааж өгье. Эдгээр үгэнд харьяалахын тийн ялгалын нөхцөл залгаад үзэх юм уу, тийм нөхцөлтэй хэвшсэн үг хэллэгийг бодох хэрэгтэй. "Ашиглалтын өмнөх захиргаа", "номын сан", "сургалтын алба" гэж ярьж бичдэг гэдгийг санахад л хэрхэн зөв ярьж бичих нь ерөнхийдөө тодорхой болно.
- Хэлний үзүүрийн "н", хэлний угийн "н" хоёрыг хооронд нь хольж хутган, буруу хэрэглэх болжээ. "Цаадахдаа үнэнгийн хэл" (Хоёр алдаа гаргасан. Зүй нь "үнэнийг нь"), "үнэнгээсээ" (зүй нь "үнэнээсээ"), "сонингийн цаас" (зүй нь "сонины цаас")
- "-ыг нь", "-ийг нь", "нь" гэх нөхцөлийг "-ын", "-ийн", "-н" гэж их бичдэг болжээ. "Хямдханын аваарай", "ерөн бол" гэх мэт. Тэгсэн атлаа, "нь" бичих ёсгүй газарт "нь" бичихийг нь яана. "Тагт нь дээр" (зүй нь "тагт дээр", ядаж л "тагтан дээр") гэх мэт.
- "Ж, ч, ш, ь"-ийн дараа урт "-ий" орох дүрмийг "ж, ч, ш, ь" орсон үгэнд "-ий" залгана гэж ойлгодог болжээ. Жишээ нь: сурагчдийн, ашдийн, амьтдийн гэх мэт.
- Тусад нь бичдэг "аа/ оо/ ээ/ өө"-г их алдаж байна. Жишээ нь: Захирлаа (зүй нь "захирал аа"), даргаа (зүй нь "дарга аа") гэх мэт их бичиж байна. Тэгсэн атлаа тусад нь бичих ёсгүй зүйлийг тусад нь бичих нь гайхалтай. Жишээ нь: "Өнцөг өө олчихлоо (зүй нь "Өнцгөө олчихлоо")" гэх мэт.
- "-хдаа/сандаа" хэмээх нийлмэл нөхцөлийг салгаж бичдэг болжээ. Жишээ нь: Би явах даа (Зүй нь "явахдаа"), Үзсэн дээ баяртай байна (Зүй нь "үзсэндээ"). Нэг танилын маань хэлснээр манайхан "үг нийлүүлж, салгахын мастер" болчихжээ.
- Шийдэн хүсэхийн -я, е, ё нөхцөлийг маш их алдаж байна. Ялангуяа "хүргье" (зүй нь "хүргэе") гэж бичдэг хүн лав бүх хүний талаас олон байх. Ажаад байхад, тэд уг нь "-е" нөхцөлийг залгахад завсарт нь "е" жийрэглэдэг гэдгийг нэг муухан мэдээд байх шиг байгаа юм. Гэхдээ урт, богино эгшгээр төгссөн "хүргэ-", "өргө-", "хүлээ-" гэсэн үгэнд шууд залгахыг мэддэггүй ажгуу. Бас "-я"-г залгахдаа "авая", "харая" гэж их бичих болсон байна. Арай гайгүй нь "-я"-гийн өмнө хатуугийн тэмдэг бичихээ мэддэг боловч, яг бичихдээ тулахлаар хатуугийн тэмдэг, зөөлний тэмдгээ бас ялгахгүй юм. "Мод таръя" (зүй нь "тарья") гэж бичдэг хүн нэлээд бий. Уг нь зөөлний тэмдгээр төгссөн үгэнд "-я" нөхцөлийг шууд залгах ёстой. Бас үүний яг эсрэгээр "Үүнийг сайн харья" (зүй нь "үзэх, харах"-ын "хар-" үндэс учраас хатуугийн тэмдэг жийрэглэн "харъя" гэж бичих ёстой) гэж бичигчид олширчээ. Яг энэ тохиолдолд хатуугийн тэмдгийн оронд зөөлний тэмдэг бичигчид ер нь л олон доо. Угаасаа дүрс нь ч ойролцоо учраас зүглүүлсхийгээд л хаячихдаг бололтой юм билээ.
- Олон тооны нөхцөлийг давхардуулан залгах нь түгээмэл байна. "Охидууд", "ноёдууд", "нөхдүүд" гэх мэт. Зүй нь "охид, ноёд, нөхөд" гэх ёстой.
- Асуух сул үг "-бэ / вэ, уу / үү, юу / юү?" бол бүр утгаа алдаад удаж байна. Хамгийн их буруу хэлж байгаа үг бол яалт ч үгүй "Яах уу?" бөгөөд за даа бараг "яах уу" гэдгээрээ албажиж байх шиг байна. Бичгийн хэлэнд, ялангуяа реклам сурталчилгаанд ч газар авчихжээ. Асуух сул үгийн дүрмийг ойлгуулах үүднээс арай дэлгэрүүлэн тайлбарлая. Монгол хэлэнд түгээмэл хэрэглэгддэг асуух сул үг үндсэндээ 2 бүлэг бий. 1-рт: уу/үү? юу/юү?; 2-рт: бэ/вэ?. Тухайн өгүүлбэрт "хэн, юу, аль, ямар, хэр хэд, хэчнээн, хэзээ, хэдий, хаана" гэх мэт асуух төлөөний үг орсон бол тийм өгүүлбэрийн өгүүлэхүүн гишүүнд "вэ?/ бэ?"-г залгах ёстой. Жишээ нь: "Хэзээ ирэх вэ? Хаашаа явах вэ? Хэрхэх вэ? Аль хүн бэ?" гэх мэт. "Одоо явах уу?", "Хаашаа явах вэ?" гэдэг 2 өгүүлбэрээс ялгааг нь тод харж болно. Гэтэл манайхан "Хаашаа явах уу?" гэж буруу бичээд байна. Ярианы хэлэнд ойролцоо сонсддог нь нөлөөлөөд байх шиг санагдана. Харин "яа-, хэрх-" гэсэн, өгүүлэхүүний үүрэгтэй ордог үгийн хувьд анхаарвал зохих юм бий. Нэгэнт эд өөрсдөө асуух төлөөний үг учраас ихэнх тохиолдолд "Яах вэ? Хэрхсэн бэ?" гэж хэлж, бичих ёстой. Ямартаа ч, зөвхөн өгүүлэхүүнээс бүтсэн богино өгүүлбэрт "Яах вэ?" гэх нь зөв. Гэхдээ энэ бол ерөнхий зүй тогтол болохоос бус, үргэлж ийм байна гэсэн үг биш. Асуух төлөөний үг орсон өгүүлбэрт, эсвэл асуух төлөөний үгэнд "уу/үү? юу/юү?"-г залгах тохиолдол бас гарна. Жишээ нь: "Хэдүүлээ энд хэд хонох уу?" (дахиад хэдэн хоног байя гэсэн санаа), "Чи нөгөө юугаа яасан уу?/яах уу?" гэх мэт өгүүлбэр байж болно.
Бас дээр нь, ямар үсгийн араас "-бэ?"-г, ямар үсгийн араас "вэ?"-г залгах вэ гэдгийг мэдэхгүй хүн олон болжээ. Тэд дунд сургуулийн номоо сөхөөд харчхад гэмгүй л болов уу.
- Хуучирсан болон хүндэтгэлийн үг хэллэг, нөхцөл дагаврын утгыг сайн ойлгохгүй буруу хэрэглэх болжээ. Үүнд: Богд хаан айлтгав (хаан хүн айлтгахгүй, харин айлдах учиртай), Япон лугаа хөгжих (зүй нь "Япон лугаа адил хөгжих" гэх ёстой) хүлээмой (зүй нь "хүлээмүй"), авмой (зүй нь "авмуй")
- Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгах гэж ёстой нэг айхтар хэцүү юм болжээ. Нэгдсэн журам, зарчим байхгүй учраас дур дураараа л буулгаж байх шиг. Ганцхан үгэн дээр жишээ болгоход "болбаас, болвоос, болбоос, болваас" гэх мэтээр янз бүрээр буулгаж байна Ер нь монгол бичгээс хэрхэн хөрвүүлж буй талаар бүр тусад нь бичих ёстой тул түр орхиё.
Энэ мэтээр бичээд байвал их л юм байна. Харамсалтай нь, бүгдийг нь тоочин бичих боломжгүй (хэмжээнд хүрсэн) тул гол хэдийг нь багцлан бичив. Засаж залруулаад явбал зүгээр сэн гэсэндээ илүү үглэв. Уучилж өршөөх буй за.
Ц.Цэрэндорж
