21/04/2024
Έτσι εκφράζεται ο Εκαταίος ο Μιλήσιος. Γράφω εκείνα που κατά τη γνώμη μου είναι αληθινά, γιατί τα λόγια των Ελλήνων, όπως μου φαίνονται, είναι πολλά και γελοία.
Εκαταίος ο Μιλήσιος
Πηγή: Δημήτριος, Περί ερμηνείας
Εκαταίος ο Μιλήσιος
Οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του Εκαταίου είναι λιγοστές και ασαφείς. Το λεξικό Σούδα μας πληροφορεί ότι πατέρας του ήταν ο Ηγήσανδρος και ότι ανήκε σε παλαιά και αριστοκρατική οικογένεια της Μιλήτου, της οποίας οι ρίζες ανιχνεύονταν είδη 16 γενιές πριν. Το ίδιο λεξικό τοποθετεί τη γέννησή του κατά την 65η Ολυμπιάδα, δηλαδή περί το 520-517 π.Χ. Η μαρτυρία ωστόσο του Ηροδότου ότι το 499 π.Χ. εμφανίστηκε ως συνετός σύμβουλος των συμπολιτών του σχετικά με την Ιωνική επανάσταση, δείχνει ότι τότε πρέπει να βρισκόταν ήδη σε ώριμη ηλικία. Στο πανιώνιο συνέδριο όπου συνήλθαν οι Ίωνες και συσκέπτοταν με τον Αρισταγόρα περί εξέγερσης κατά των Περσών, ο Εκαταίος υπήρξε ο μόνος που προσπάθησε να τους αποτρέψει απαριθμώντας τους λαούς που είχε υποτάξει ο Δαρείος και τη μεγάλη στρατιωτική και οικονομική δύναμή του. Παρά τα λογικά επιχειρήματά του όμως δεν κατόρθωσε να πείσει τους συμπατριώτες του κι έτσι τους έδωσε δεύτερη συμβουλή: Αφού ήταν αποφασισμένοι να εξεγερθούν, εάν ήθελαν να έχουν κάποιες πιθανότητες να νικήσουν κιόλας, έπρεπε να εξασφαλίσουν τουλάχιστον τη θαλασσοκρατορία στο Αιγαίο. Ο μόνος τρόπος να το πετύχουν ήταν να κατασχέσουν υπέρ της επανάστασης τα πολύτιμα αφιερώματα του Κροίσου στο ναό του Διδυμαίου Απόλλωνα ώστε να κατασκευάσουν στόλο. Ωστόσο ούτε η δεύτερη συμβουλή του εισακούστηκε και η Ιωνική επανάσταση απέτυχε. Λίγο αργότερα, το 494, οι Ίωνες έστειλαν τον Εκαταίο πρεσβευτή στον Πέρση σατράπη Αρταφέρνη για να διαπραγματευτεί ελαφρότερους όρους υποταγής. Ο Εκαταίος κατάφερε να τον πείσει να αποδώσει στις πόλεις της Ιωνίας την πολιτική αυτονομία που είχαν και πριν την επανάσταση και να ορίσει δικαιότερη φορολόγηση: κάθε πόλη να πληρώνει φόρους ανάλογους με τις δυνατότητές της. Τούτη τη σύνεση και τον ορθολογισμό δεν θα μπορούσε να διαθέτει ο Εκαταίος εάν δεν ήταν τουλάχιστον κατά μία εικοσαετία μεγαλύτερος από την ηλικία που παραδίδει η Σούδα. Κατά το ίδιο λεξικό ο Εκαταίος υπήρξε μαθητής του Πρωταγόρα. Ωστόσο, εάν εννοείται ο σοφιστής Πρωταγόρας από τα Άβδηρα αυτός έζησε από το 480 μέχρι το 410 π.Χ., γεννήθηκε δηλαδή 40 χρόνια (κατά τη Σούδα) μετά τον Εκαταίο. Από την άλλη τον μνημονεύει ο Εφέσιος Ηράκλειτος (550 - 480 π.Χ. ) ενώ παράλληλα ο Στράβων και ο Αγαθήμερος δηλώνουν ότι υπήρξε μαθητής του Αναξίμανδρου (610 - 540 π.Χ. ) Όλα τα παραπάνω, καθώς και το γεγονός του θανάτου του λίγο μετά την μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ. ), οδηγούν στη χρονολογική τοποθέτηση της γέννησής του περί το 550 π.Χ. Ωστόσο η ασυμβατότητα που παρατηρείται μεταξύ των πηγών φανερώνει καθαρά το πολύ δύσκολο πρόβλημα της χρονολόγησης των αρχαίων, πρόβλημα που απασχόλησε σοβαρά τον Εκαταίο.
Τα έργα του Εκαταίου
Η γλώσσα του Εκαταίου ήταν ένας λιτός και ομαλός ιωνικός πεζός λόγος. Ο Ηρόδοτος χαρακτήρισε τον Εκαταίο λογοποιόν, δηλαδή πεζογράφο. Για μας είναι ο παλαιότερος εκπρόσωπος αυτού του είδους πεζού λόγου από τον οποίο μας σώθηκαν 370 αποσπάσματα περίπου. Το όλο έργο του Εκαταίου τόσο το γενεαλογικό όπου εμφανίζεται ως μυθογράφος όσο και το γεωγραφικό όπου είναι και ιστορικός άσκησε διαχρονική σχεδόν επίδραση στην ανάπτυξη της ελληνικής ιστοριογραφίας. Ωστόσο άμεσα το έργο του επηρέασε τον Ακουσίλαο, τον Φερεκύδη, τον Λαμψακηνό Χάρωνα, τον Ξάνθο, τον Λυδό, τον Ελλάνικο και βεβαίως τον Ηρόδοτο.
1. Γης περίοδος
Ο Εκαταίος που έζησε στη Μίλητο την εποχή που η πόλη υπήρξε το κέντρο της πνευματικής ζωής της Ιωνίας, αποφάσισε να ταξιδέψει στον κόσμο με μοναδικό σκοπό την κατάρτηση γεωγραφικού χάρτη. Δεν ταξίδεψε μόνο στις ελληνικές περιοχές και τις ακτές του Ευξείνου αλλά και στο εσωτερικό του περσικού κράτους και στην Αίγυπτο, ίσως μάλιστα να έφτασε και μέχρι την Νότια Ισπανία. Από παντού συγκέντρωσε στοιχεία για το έργο δημοσιεύθηκε υπό τον τίτλο Γης περίοδος, “Παγκόσμιος χάρτης” θα λέγαμε σήμερα. Σε αυτό υιοθέτησε την αρχαιότερη αντίληψη περι γης του Αναξίμανδρου που άλλωστε η αρχαιότερη παράδοση τον θέλει μαθητή του. Η ξηρά είναι ένας δίσκος που περιβάλλεται από τον Ωκεανό, από τον οποίο πηγάζουν οι ποταμοί Νείλος και Φάσις. Ο Εύξεινος Πόντος και η Μεσόγειος σαν γραμμή Ανατολής - Δύσης και ο Ίστρος με τον Νείλο σαν γραμμή Βορρά - Νότου χώριζαν τις στεριές σε τέσσερα τέταρτα. Σε αυτά ο Εκαταίος εισήγαγε πλήθος από λεπτομέρειες που πήρε από τη μέχρι τότε φιλολογία των περιπλόων και από τη δική του πείρα. Ο χάρτης του συνοδευόταν από μια περιγραφή της γης σε δύο βιβλία που αργότερα άρχισε να μνημονεύεται ως Περιήγησις. Το πρώτο επιγραφόταν Ευρώπη και περιείχε τη γεωγραφία των χωρών της Ευρώπης και το δεύτερο επιγραφόταν Ασία και περιελάμβανε την Αίγυπτο και τις βόρειες χώρες της Αφρικής (Λιβύης). Η δομή του έργου είναι δομή περίπλου τον ακτών της Μεσογείου και του Ευξείνου, με σημείο εκκίνησης το Γιβραλτάρ, πρώτα στις βορειες ακρογιαλιές μέχρι τον ποταμό Φάση και ύστερα παίρνοντας στροφή προς τα νότια πίσω στην αφετηρία, περνώντας από την Αίγυπτο και τη Λιβύη. Από τις ακτές η ματιά του πήγαινε κάποτε και προς το εσωτερικό των χωρών. Στο έργο αυτό, πέρα από τις καθαρά γεωγραφικές πληροφορίες που παρατίθενται με ύφος ξερό, η περιέργεια του Ίωνα δίνει ισόποσα σχεδόν και πληροφορίες ιστορικού και εθνογραφικού χαρακτήρα. Αυτό ιδιαίτερα το στοιχείο έφερε τους Έλληνες σε επαφή με την ανατολική ιστορία και για πρώτη φοράς σκιαγράφησε τις διαδοχικές μοναρχίες της Ασσυρίας, της Μηδείας και της Περσίας.
Επίσης είναι σχεδόν βέβαια ότι ο συγγραφέας άγγιξε και τη σύγχρονη του ιστορία της Ιωνίας, στην οποία έπαιξε και ο ίδιος ρόλο. Σύμφωνα με τους ερευνητές, το πιο πιθανό πρόσωπο να διηγηθεί κάποια συμβουλή που δεν υιοθετήθηκε είναι το ίδιο που την είχε διατυπώσει. Για τον λόγο αυτο εικάζουν πως πηγή του Ηροδότου, για τον ρόλο που έπαιξε ο Εκαταίος κατά την Ιωνική επανάσταση, υπήρξε το ίδιο το έργο του ίδιου του “λογοποιού”. Είναι πιθανό λοιπόν ο Εκαταίος να εγκαινίασε τη συγγραφή σύγχρονης ιστορίας, έστω και μέσα από ένα έργο που ήταν γεωγραφικό στον τίτλο και στο κύριο περιεχόμενό του.
Φαίνεται όμως ότι επίσης τραβούν την προσοχή του αφηγήσεις παράξενων πραγμάτων, κάτι που γίνεται ολοφάνερο στην περιγραφή της Αιγύπτου από τον Ηρόδοτο, ο οποίος από τη μια έκανε ευρεία χρήση του χάρτη και τις περιγραφής της γης του Εκαταίου, από την άλλη όμως άσκησε μερικές φορές και σαρκαστική κριτική σε βάρος του. Η επίδραση, ωστόσο, που άσκησε ο χάρτης της γης του Εκαταίου δεν μπορεί να παραγνωριστεί, ακόμη και ύστερα από την εισαγωγή μαθηματικών μεθόδων στη γεωγραφία από τον Ερατοσθένη.
2. Γενεαλογίαι
Ένα ακόμη βιβλίο για την αρχαιότερη ιστορία της Ελλάδας υπήρξε το έργο του με τίτλο Γενεαλογίαι. Επρόκειτο για καταγραφή παλαιότερων γενεαλογικών επών σε πεζό λόγο. Ωστόσο μολονότι ο τίτλος δείχνει την επίδραση των επικών ποιημάτων και μολονότι ο ίδιος θέλησε να συνδέσει την καταγωγή του με κάποιον θεό, η στάση του παραμένει κριτική: η πρώτη κιόλας φράση του προξενεί κατάπληξη: “γράφω εκείνα που κατά τη γνώμη μου είναι αληθινά γιατί τα λόγια των Ελλήνων, όπως μου φαίνονται, είναι πολλά και γελοία”. Σε τούτο το τόσο σημαντικό προοίμιο βρίσκουμε την αρχή της φιλολογικής κριτικής. Στα λόγια αυτά προεικονίζεται ο τρόπος με τον οποίο οι πρώτοι φιλόσοφοι αμφισβητούν, αναμεταξύ τους ή στους ποιητές, τη διεκδίκηση της αλήθειας. Τα αποσπάσματα που σώζονται από αυτό το έργο δεν μας επιτρέπουν να κρίνουμε έως που έφτανε ο σκεπτικισμός του. Τα παραδείγματα ορθολογιστικής ερμηνείας που μπορούμε να σημειώσουμε είναι μεν λίγα αλλά μας δείχνουν ότι πρόθεσή του δεν ήταν η διάλυση του μύθου, καθώς δεν υιοθετούσε το αξίωμα του Ξενοφάνη ότι οι μύθοι είναι πλάσματα της φαντασίας, αλλά η ορθολογιστική διόρθωσή του. Έτσι, ο Κέρβερος, ο σκύλος που φύλαγε τον Άδη και που ο Ηρακλής είχε σύρει με τη βία από τον Κάτω Κόσμο, έγινε ένα τρομερό ερπετό που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των κατοίκων της περιοχής του Ταινάρου.