16/08/2024
Saaka Waxaan Qaabilay Ugu Yaraan 3 Qof Oo Calaamadaha Xanuunka Furuqa ee Afrika Ka dilaacay lahaa. Waxaan Xasuustaa mid kamid ah in Uu Ii sheegay in Wadamada Afrikada Dhexe inuu ka yimi. Ma sii waydiin wadanka.
Bal Si Fiican Cudukaan Aan kugu sharxo . Si aad naftaada oga ilaalisid . Qaabka Uu Cudurkan ku faafi aya ah Xataa Taabasho qofku ku taabto . Iyo Neefsiga qofka. Tasoo Qatar ah . Bal Aan kaaga warano Cudurkan.
NB: Waxaan Kaa codsan Xogtan Hadii aad Aqriso Iyo Hadii kale ba Inaad Ka ilaawin inaad La wadaagto Dadka Bogaan ku xiran.
Bismilah : Furuqa (Monkeypox) Waa Maxay?
Furuqa (Monkeypox) waa cudur ka mid ah cudurrada fayraska ku saleysan ee la xidhiidha Orthopoxvirus, taas oo ah koox fayrasyo keena cudurrada xunxun sida smallpox. Furuqa wuxuu markii h**e ku badnaa xayawaanka duurjoogta ah, gaar ahaan jiirka iyo bakaylaha ku nool Afrika. Fayraskan ayaa haatan ku fiday dadka, gaar ahaan wadamada Afrika, waxaana uu sababayaa calaamado la mid ah smallpox, inkastoo uu ka fududyahay.Calaamadaha Cudurka FuruqaCalaamadaha cudurka Furuqa waxay soo baxaan 5 ilaa 21 maalmood kadib marka qofku uu la kulmo fayraska. Calaamadahan waxay ka bilaabmi karaan kuwo khafiif ah oo aan si fiican looga dareemin, balse waxay noqdaan kuwo halis ah oo u baahan in si dhakhso leh looga jawaabo.
1. QandhoSharaxaad: Qandhada waa calaamad muujinaysa in jirka uu la dagaallamayo fayraska. Heer kulka jirka ayaa si lama filaan ah u kordha, taas oo sababi karta in qofku dareemo daal iyo daciifnimo. Qandhada waxaa badanaa la socota dhaxan, madax-xanuun, iyo tabar dari. Tusaale: Qof qaba Furuqa ayaa laga yaabaa inuu si lama filaan ah u dareemo kuleyl daran, iyadoo ay adag tahay inuu qabsado diirimaad xitaa haddii uu isku dayo inuu is daboolo. Qofka waxaa laga yaabaa inuu dareemo in jirkiisu sidii h**e uu uga daciifay, isla markaana uu noqdo mid aan awoodin inuu sameeyo howlo maalinle ah oo caadi ah.
Talo: Waa muhiim in qandhada lala socdo heer kulka jirka, iyadoo la isticmaalayo termometarka. Haddii heer kulka jirku gaaro ama ka bato 39°C, waxaa lagula talinayaa in la raadiyo talo caafimaad. Waxaa habboon in qofka la siiyo cabitaan badan, sida biyaha iyo cabitaannada macdanta leh (ORS) si loo yareeyo halista fuuqbaxa.
2. Madax-xanuun: Madax-xanuunku waa calaamad muujinaysa in jirka uu ka jawaabayo caabuq ama fayras ku jira. Xanuunka madaxu wuxuu noqon karaa mid khafiif ah oo la xamili karo ama mid daran oo saameeya awoodda qofka ee shaqo maalmeedka. Mararka qaar, madax-xanuunka ayaa la socota xanuun indhaha ama waxyaabaha iftiinka ka imanaya oo xasaasiyad u keenaya.
Tusaale: Qof qaba Furuqa ayaa laga yaabaa inuu isku arko madax-xanuun aan caadi ahayn, kaas oo xitaa daawooyinka caadiga ah sida paracetamol aan si fudud loo dejin karin. Qofka waxaa laga yaabaa inuu dareemo in indhihiisu xanuunayaan marka uu iftiin xooggan ama qorrax hortaagan yahay.
Talo: Madax-xanuunka waxaa lagu maareyn karaa in la isticmaalo dawada xanuun joojiyaha sida paracetamol ama ibuprofen, isla markaana qofka uu nasasho ku filan sameeyo. Haddii madax-xanuunku sii socdo ama uu noqdo mid aan caadi ahayn, waxaa lagula talinayaa in la raadiyo talo caafimaad.
3. Murqo-xanuun iyo Daal Sharaxaad: Murqo-xanuunka iyo daalku waa calaamado caadi ah oo la socota caabuqa fayraska sida Furuqa. Xanuunka murqaha iyo daalku waxay ka dhashaan difaaca jirka oo la dagaallamaya fayraska, taas oo sababi karta in murqaha iyo kala-goysyada ay dareemaan xanuun iyo kacsanaan.
Tusaale: Qof qaba Furuqa ayaa laga yaabaa inuu dareemo murqo-xanuun iyo daal badan, gaar ahaan dhabarka iyo lugaha. Tani waxay qofka ku adkayn kartaa inuu sameeyo dhaqdhaqaaqyo fudud sida socodka ama inuu qabsado shaqooyinkiisa maalinlaha ah.
Talo: Si loo yareeyo murqo-xanuunka iyo daalka, waxaa lagu talinayaa in qofka uu sameeyo jimicsi fudud oo joogto ah sida socodka ama yoga-da fudud. Waxaa kale oo muhiim ah in la isticmaalo daawooyinka lagu dejiyo murqo-xanuunka, sida ibuprofen ama daawooyinka kale ee dhakhtarku kugula taliyo.
4. Dhaxan: Dhaxantu waa calaamad muujinaysa in jirka uu la dagaallamayo fayraska. Dhaxantu waxay noqon kartaa mid aan caadi ahayn, taas oo qofka ku qasbaysa inuu isku dayo sidii uu isku kululeyn lahaa xitaa haddii heer kulka jirka uu sareeyo. Dhaxantu waxay sidoo kale noqon kartaa calaamad bilow ah oo ka horreysa soo bixitaanka finan ka soo baxaya maqaarka. Tusaale: Qof qaba Furuqa ayaa laga yaabaa inuu dareemo dhaxan joogto ah, isaga oo isku dayaya inuu helo diirimaad iyadoo ay saaran yihiin dhar culus ama buste. Dhaxantu badanaa waa mid aan laga adkaan karin, xitaa marka heer kulka qolka uu yahay mid ku filan.Talo: Si looga hortago dhaxanta, waa muhiim in qofka la siiyo dhar diirran iyo buste, isla markaana la hubiyo in heerkulka qolka uu yahay mid raaxo leh. Cabitaanno diirran sida shaaha ginger ama maraq diirran ayaa sidoo kale caawin kara.
5.Finanka Maqaarka: Finanka maqaarka waa calaamadda ugu caddaansan ee cudurka Furuqa. Finanku waxay bilaabaan in ay yihiin finan yaryar oo casaanka ah, kuwaas oo marar badan leh dareere gudaha ku jira. Markay finanku bislaadaan, waxay noqdaan kuwo biyo leh ama buuf leh, waxaana suurtagal ah inay jabi karaan ama furmaan, taas oo keeni karta in ay ka baxaan nabarro ama boogo.
Tusaale: Qof qaba Furuqa ayaa laga yaabaa inuu isku arko finan kuwaas oo ku faafa wajiga, gacmaha, iyo cagaha, laakiin waxay ku faafi karaan jirka oo dhan. Finanka ayaa noqon kara kuwo xanuun badan, gaar ahaan marka ay biyuhu ku jiraan ama marka ay bilaabaan inay furmaan.
Talo: Waa muhiim in la iska ilaaliyo xoqidda ama taabashada finanka si looga hortago in fayraska uu sii faafo. Isticmaalka saabuunta nadiif ah iyo biyo diirran si loo nadiifiyo maqaarka ayaa caawin kara in laga hortago in finanku caabuqaan. Waxaa kale oo muhiim ah in qofka uu isticmaalo dhar jilicsan oo daboolaya finanka, lagana fogaado in la isticmaalo alaabta la wadaago.
Qaabka uu Cudurka Furuqa ku Faafi Karo.
●Neefsiga Qofka Cudurka Qaba: Fayraska Furuqa waxa uu ku faafi karaa neefsiga qofka cudurka qaba, gaar ahaan marka uu qufaco ama hindhiso. Fayrasku wuxuu ku jiraa dheecaannada ka soo baxa sanka, afka, iyo dhuunta. Marka qof cudurka qaba uu qufaco ama hindhiso, fayrasku wuxuu ku faafaa hawada, qofka caafimaadka qaba ee agtiisa ku dhow ayaa qaadi kara fayraska neefsiga hawadaas.
Tusaale: Qof qaba Furuqa oo ku sugan meel cidhiidhi ah oo aan hawada si fiican uga socon, sida xafiis ama gaari bas ah, ayaa laga yaabaa inuu fayraska ku faafiyo dadka kale ee meeshaas ku sugan. Tani waxay ka dhigaysaa cudurka mid si fudud ugu faafta meelaha dadku isugu yimaadaan, gaar ahaan haddii qofka cudurka qaba uusan isticmaalin af-xir.
Talo: Si looga hortago in fayraska uu ku faafo hawada, waxaa muhiim ah in qofka qaba cudurka uu xirto af-xir (mask) marka uu joogayo meelaha dadku isugu yimaadaan. Sidoo kale, waa in qofka cudurka qaba uu ku qufaco ama ku hindhiso gacanta la laalaysto ama go' (tissue) oo markiiba lagu tuuro meel ku habboon. Qofka caafimaadka qaba waa in uu isku dayaa inuu ka fogaado qofka qaba calaamadaha cudurka, isla markaana la hubiyo in hawada qolka si fiican u wareegeyso.
3. Isticmaalka Alaabta La Wadaago: Fayraska Furuqa waxa uu ku noolaan karaa alaabta ay taabtaan ama ay isticmaalaan dadka qaba cudurka, sida dharka, bustayaasha, tuwaalada, iyo alaabta kale ee guryaha sida fadhiga ama sariirta. Marka qof caafimaad qaba uu taabto ama uu isticmaalo isla alaabtaas, waxaa suuragal ah inuu qaado fayraska. Waxaa sidoo kale halis ah in fayraska uu ku faafo goobaha caamka ah sida isbitaallada, xafiisyada, iyo goobaha lagu caweeyo.Tusaale: Haddii qof qaba Furuqa uu isticmaalo tuwaal ama buste, kadibna qof kale uu isticmaalo isla alaabtaas, fayrasku wuxuu u gudbi karaa qofka caafimaadka qaba. Sidoo kale, haddii qof cudurka qaba uu taabto alaab guriga sida kuraasta ama miisaska kadibna qof kale uu taabto isla alaabtaas, waxaa suuragal ah inuu qaado fayraska.
Talo: Waa muhiim in qofka qaba cudurka uu isticmaalo alaab u gaar ah, oo aanu la wadaagin dadka kale. Tuwaalada, bustayaasha, iyo dharka waa in lagu dhaqaa biyo kulul iyo saabuun si looga nadiifiyo fayraska. Goobaha la wadaago sida kuraasta iyo miisaska waa in si joogto ah loo nadiifiyaa oo loo buufiyaa jeermis-dile si looga hortago in fayraska uu ku faafo.
4. Fayraska Ka Yimaada Xayawaanka La Dabto : Furuqa markii h**e wuxuu ka yimid xayawaanka duurjoogta ah sida jiirka, bakaylaha, iyo qoolleyda ku nool Afrika. Fayraskan wuxuu ku noolaan karaa dhiigga, maqaarka, iyo dheecaannada xayawaanka. Qofka caafimaadka qaba oo taabta xayawaanka cudurka qaba ama xayawaanka dhintay ayaa qaadi kara fayraska.Tusaale: Haddii qof caafimaad qaba uu taabto xayawaan sida jiir ama bakayle qaba cudurka Furuqa, wuxuu qaadi karaa fayraska. Sidoo kale, haddii qofka uu la xiriiro dhiigga ama maqaarka xayawaanka dhintay ee cudurka qaba, fayrasku wuxuu ku gudbi karaa qofka.
Talo: Waa muhiim in qofka uu iska ilaaliyo taabashada xayawaanka duurjoogta ah ee aan la hubin caafimaadkooda, gaar ahaan kuwa ku nool deegaannada uu cudurka ku badan yahay. Haddii lagama maarmaan noqoto in la taabto xayawaanka, waa in qofka uu isticmaalaa galoofyo iyo dhar ilaalin ah, kadibna gacmaha si fiican loo dhaqaa. Waxaa sidoo kale muhiim ah in la nadiifiyo goobaha ay ku nool yihiin xayawaanka guriga lagu hayo.
■Sidee Ayaad Naftaada Uga Ilaalin Kartaa Cudurka Furuqa?
Ka hortagga cudurka Furuqa waa arrin muhiim ah, gaar ahaan xilliyada uu cudurkani ku badan yahay deegaanno gaar ah ama marka uu jiro halis sare oo uu cudurkani ku faafo. Hoos waxaa ku xusan talooyin muhiim ah oo ka hortagaya faafitaanka fayraska.
●Ka Fogow Dadka Qaba Calaamadaha Cudurka:Qofka qaba calaamadaha cudurka Furuqa sida qandho, dhaxan, madax-xanuun, murqo-xanuun, iyo finan ka soo baxa maqaarka waa inuu karantiilo naftiisa, oo aan la xidhiidhin dadka kale. Waa muhiim inaad ka fogaato in aad la xiriiqdo qof leh calaamadaha cudurka.
Talo: Haddii aad ogaato in qof ku dhow uu qabo calaamadaha cudurka, waa inaad la xiriirtaa hay'adda caafimaadka, si qofkaas loo baaro loona siiyo daryeel caafimaad. Inta uu qofka cudurka qaba xanuunsan yahay, waa muhiim in laga fogaado xiriirka tooska ah, isla markaana qofka caafimaadka qaba uu isticmaalo af-xir iyo gacmo-gashiyo marka loo baahdo.
●Xirashada Af-xirka iyo Gacmo-gashiyada:Fayraska Furuqa wuxuu ku faafi karaa hawada, gaar ahaan marka qofka cudurka qaba uu qufaco ama hindhiso. Af-xirku wuxuu kaa caawin karaa inaad ka hortagto neefsiga fayraska, halka gacmo-gashiyadu ay kaa caawin karaan inaad iska ilaaliso taabashada tooska ah ee fayraska ku jira maqaarka qofka cudurka qaba.
Talo: Markaad joogto meelaha dadku ku badan yihiin, sida xafiisyada ama goobaha caafimaadka, waa muhiim inaad xirato af-xir iyo gacmo-gashiyo si aad isaga ilaaliso xiriirka tooska ah. Af-xirka waa in si habboon loo xirto, oo uu daboolo sanka iyo afka, halka gacmo-gashiyadana la tuuro kadib isticmaalka.
●Nadaafadda Shaqsiga iyo Deegaanka:Nadaafaddu waa qayb muhiim ah oo ka hortagaysa faafitaanka cudurka Furuqa. Qofka qaba fayraska wuxuu ku faafin karaa jeermisyo dheecaanka jirkiisa ku jira, marka uu taabto alaabta guryaha ama goobaha dadweynaha.
Talo: Si joogto ah u nadiifi gacmahaaga iyadoo la isticmaalayo saabuun iyo biyo diirran, gaar ahaan marka aad ka timaaddo meelaha dadweynaha ama marka aad la xiriirto dadka kale. Nadiifi goobaha aad ku nool tahay, gaar ahaan kuraasta, miisaska, iyo alaabta kale ee aad taabato. Isticmaal alaabta jeermis-dile ah sida dawooyinka nadiifinta ee jeermiska dila si aad u hubiso in fayrasku aanu ku noolaan goobahaas. ●Ka Fogaanshaha Xayawaanka Duurjoogta ah:
Xayawaanka duurjoogta ah ayaa laga yaabaa inay fayraska Furuqa ku hayaan dhiiggooda, maqaarkooda, ama dheecaannada jirka. Taabashada xayawaanka cudurka qaba waxay ku sababi kartaa inaad qaaddo fayraska, gaar ahaan marka aad la xiriirto dhiigga ama hilibka xayawaankaas
Talo: Ka fogow taabashada xayawaanka duurjoogta ah gaar ahaan kuwa ku nool deegaannada uu cudurkani ku badan yahay. Haddii aad qabato xayawaan ama aad la xiriirto, hubi inaad gashato galoofyo oo aad gacmahaaga si fiican u dhaqdo kadib taabashada. Waxa kale oo muhiim ah inaad ka fogaato cunista hilibka xayawaanka duurjoogta ah ee laga qaado.
: Cudurka Furuqa (Monkeypox) waa cudur fayras ku saleysan oo leh awood uu si sahlan ugu faafo dadka iyo xayawaanka. Wuxuu ku faafi karaa taabashada tooska ah ee qofka cudurka qaba, neefsiga dheecaannada hawada ku jira, isticmaalka alaabta la wadaago, iyo taabashada xayawaanka cudurka qaba. Fahamka qaababka uu cudurkani ku faafi karo iyo qaadashada tallaabooyinka ku habboon ayaa muhiim u ah kahortagga faafitaanka fayraska iyo ilaalinta caafimaadka bulshada.
Mahadsanidiin.
W/Q; Dr Ayub Xalane
CEO and Founder of Xalane Professional College.