01/12/2025
Rishkrimi i historisë si dëshmi njerëzish të lirë
Faruk Myrtaj
Toronto
Në parim, s’ka të keqe, teksa je në pushtet, bën ftesë për ta rishikuar historinë, por bën mirë të kujtohesh se këtë e kanë bërë gjithë paraardhësit. Veçanërisht të zellshëm kanë qenë ata që më vonë e kanë keqpërdorur atë.
Sepse ajo që ka ndodhur, shpesh, është më pak e rrezikshme se ajo që është shkruar. Ngaqë, pasi shkruhet, historia mbetet si e ndodhur e tillë. Ngaqë kur ri-shkruhet zor se zëvendësohet me të ngjashmen.
Ngaqë i kemi parë gjërat pa lidhjen reciproke, mbetëm truall i të kundërtave. Deri edhe për një “institucion shpirtëror” si Nënë Tereza, mbetemi të paqëndrueshëm. Merrnim përsipër të bënim sikur s’e dinim kur ajo shpërblehej me Nobel-in e respektohej në botë. Bëmë sikur e pranuam vetëm pas ’90-ës, kur kërkuam të na njihnin si bashkatdhetarë të saj. Së fundi, pas publikimit të ca letrave private të saj, po provojmë që s’e kemi çmuar dot: për dobësinë tonë dhe jo vetëm prej përmasës së saj njerëzore.
Sepse, na kanë mësuar të respektojmë heronjtë që nxitonin ta jepnin jetën, pa ditur ç’ishte jeta, të nderonim njerëz pa mëdyshjen e njeriut ekzistencial.
Në po këtë kah, duhet të qartësohemi se kur mëtojmë të rishikojmë historinë e artit, s’është e njëjta me rishikimin e qëndrimit të artistëve ndaj njeri-tjetrit dhe shoqërisë, e aq më pak me rileximin e veprës së tyre artistike.
Librat e punët janë aty, siç janë shkruar, vënë në skenë apo shfaqur në kohë. Nëse themi se kemi qenë nën diktaturë, provat për këtë diktaturë duhet t’i gjejmë në librat dhe artin e kohës. Si nënshtrim a si nëntekst, tek dikush më shumë apo më pak, si rezistencë për ekzistencë apo si zulm për karrierë artistike në kohë aspak të tillë, gjithnjë brenda krijimtarisë.
Rishikimi, rishkruarja, ribotimi, pastaj edhe rileximi e rivlerësimi i tyre, kanë të bëjnë me qëndrimin ndaj artit, jo më pak se ndaj realiteteve historikë.
Të pranosh atë që ka ndodhur, do të thotë të jesh gati ta “lexosh” historinë e shkruar sa më objektivisht. Të përpiqesh të rrëfesh si të ndodhur atë që tani dëshiron të kishte ndodhur (siç të duhet sot), është jo vetëm naivitet, fyerje ndaj të tjerëve, dashamirësve e konkurrenteve, por edhe shenjë se historia rrezikon të vazhdojë të përdoret si “pushtet”.
2 / 3
Duket se i vetmi mësim që nxirret nga historia mbetet po ai shfajësuesi: “historinë e shkruajnë fitimtarët!”
Ironia është shkurajuese, vrasëse, kurrë e vërtetë. Pranojmë që komunistët marrin çdo kala dhe vazhdojmë ta shkruajmë historinë si veprimtari të tyre!
Nuk do prishnin punë më librat apo filmat e asaj kohe; nuk do merreshin seriozisht as lamtumirat a dekorimet presidenciale për viktimat “liberale” të asaj kohe, nëse do dinim dhe argumentonim limontinë dhe kotësinë e tyre. Ato mund të përshëndeteshin vetëm si lehtësim e memories së ish Partisë së Punës, por jo si përparim i tërë shoqërisë shqiptare.
Rishikimi e rishkrimi i historisë është mirë të mëtohet si harmoni e dëshmive të dhëna dje në robëri dhe sot nën liri. Dëshmitë e ndryshuara, edhe pa qëllim përfitimi të sotëm, mund të merren në konsideratë për ngjyrimin e historisë në tërësi, por jo për të ndryshuar atë që ka ndodhur apo për glorifikimin e figurën së protagonistëve të djeshëm që të mbeten sërish.
Nuk i kërkohet shkrimtarit të sillej dje siç do ta dëshironim tani por, në të njëjtën kohë, ia vlenë të bëjmë kujdes kur i premtojmë njërit-tjetrit vend nderi në historinë e asaj kohe për të cilin ka paguar shtrenjtë, deri në mos-shkruarje, deri në privime jetësore, dikush tjetër.
Gjithnjë nëse flasim për historinë e artit, pra të rolit të artistëve, jo për artin. Për artin janë prova librat, filmat, shfaqjet. Dikush që i është gëzuar këtyre punëve, lëshimeve ideologjike, përfitimeve dhe privilegjimeve prej tyre, s’bën mirë tek zgjatë duart drejtë fryteve të pemëve që janë rritur mbi mundin e jetët e të tjerëve, të individëve e shtresave që e kundërshtuan komunizmin qysh në ngjizjen e tij, atyre që bënë zgjedhje ndryshe, ose të tjerëve të cilët nuk i lanë fare të zgjidhnin.
Shkruhet me lehtësi fyese se “filani” e shkroi këtë vepër si “taksë për diktaturën”. Mirë pra mirë, si detyrim e shkroi, por në emër të kujt u shlye kjo taksë?! Kush u dëmtua prej saj? A përfitoi ndokush?
A nuk jemi të detyruar, përballë historisë, që pluralizmin e ’90-ës të mos e quajmë si të ndodhur “për herë të parë” në historinë e shqiptarëve, përderisa është katërcipërisht e provuar se ka ndodhur edhe në vitet ’30?
Dhe, përderisa flitet për historinë e artit dhe të artistëve, edhe si ushtrim lirie, pse s’jemi gati të pranojnë inferioritetin ndaj homologëve të asaj periudhe? Pse nuk marrim në konsideratë, kur analizojmë sukseset e trumbetuara të kohës izolacioniste të para ’90-ës: a ka qenë diktaturë, izolacionste për të gjithë? Si ka mundësi që disa pak individë të përfitonin prej saj, gjoja duke
3 / 3
ia hedhur asaj, teksa të tjerëve u imponohej censura brutale e imtë? Ajo letërsi apo kinematografi që ishte përfaqësuese zyrtare e artit të kohës, si mund të nderohet edhe pas “përmbysjes” po aq e virtytshme?!
Më së fundi, a jemi gati ta shkruajmë historinë e pas ’90-ës?!
Është barrë e rëndë të shkruhet qysh sot historia e pluralizmit shqiptar. Sepse tranzicioni po zgjat. Dhe, se vetëm pasi të kemi më shumë drita e ujë, pasi të shihemi më qartë e të pastrohemi ca më shumë, pra të kemi ca nge të tëharrim historinë e së shkuarës, do mund të jemi gati të mos na mbetet e dyshimtë edhe e sotmja.
Nuk do mund të jemi në atë moment ë pritur, nëse nuk bëjmë të prehen në paqë eshtrat e atyre që kanë shkruar historinë e vërtetë të shqiptarëve, pra edhe të artit të tyre.
Nuk është e vështirë të fillohet. Mund të mos jemi vërtetë të lirë, por për lirinë tashmë flitet. Më parë ndëshkoheshe edhe për fjalën. Ftesa për rishikim e rishkrim të historisë mund të shihet edhe si ftesë për të provuar lirinë. Vetëm dëshmitë në liri, vetëm dëshmitarët e lirë. Historisë nuk i hyjnë në punë dëshmitë e sajuara. Në të kundërtën do mungonin lidhjet me pjesët e tjera të organizmit; siç ndjehet boshi I madh midis letërsive të viteve ’30 dhe të pas viteve ’90.
Letërsia e artet e viteve ’30, si pasues cilësorë të Rilindjes nuk janë ende të njohur në përmasën dhe pamjen reale në historinë e artit. Ajo që është shkruar, u ka shërbyer më shumë prurësve se lexuesve të duhur.
Është histori e pa shkruar, s’mund ta neglizhojmë më tej.
Ia vlen të shqetësohemi, se rrezikojmë të mbetemi pa histori, pra që secilit, në çdo kohë, t’i mundësohet të rishkruajë historinë.
