Անդին / Andin

30/04/2023

Արմեն Մարտիրոսյան

***
Երկու կյանքերի հորիզոններում
աղավնու երկու թևեր են ճախրում,
երկու կարոտ կա ծովերի վրա
և հառաչանքի ծովերի ծալքում.
- Հանի՛ր, սիրելիս,
մտքիցդ հանի՛ր
ջրահարսների ճերմակ վերարկուն:

Երկու կարոտ կա ծովերի վրա
և հառաչանքի ծովերի ծալքում.
- Փռի՛ր, սիրելիս,
հեզորեն փռի՛ր ալիքների մեջ
ջրահարսների ճերմակ վերարկուն:

Իմ և քո կյանքի խորհուրդների մեջ
աղավնու երկու թևեր են ճախրում,
երկու փետուր է պոկվում թևերից
և հառաչանքի ծովերին բախվում,
իմ կյանքի համար ընկած փետուրից
տխրության երկու բառեր են կախվում.
- Հանի՛ր, սիրելիս,
մտքիցդ հանի՛ր
ջրահարսների ճերմակ վերարկուն:

Իմ և քո կյանքի խորհուրդների մեջ
աղավնու երկու թևեր են ճախրում,
թևերը կարոտ ծովերին բախվում
և մերկանում են փետուր առ փետուր,
և մերկանում են թևերը մեկ-մեկ.
ճերմակ աղավնին գնում, է կորչում
տրտմության, պահի, օրերի հերկում.
- Իմ կարոտների ստվերների մեջ
փռի՛ր, սիրելիս,
հեզորեն փռի՛ր
ջրահարսների ճերմակ վերարկուն:

Արմեն Մարտիրոսյանի բանաստեղծությունների շարքը կարդացեք ԱՆԴԻՆԻ իններորդ համարում

23/04/2023

Հայը միշտ հաղթական է անհատների և մինչև անգամ վարչակարգերի դեմ մղած պայքարներում:
Իսկ թուրքը պարտված անհատապես` հաղթական է միշտ ազգովին:

Շահան Նաթալի
Թուրքերը և մենք

Հայ-թուրք կռիվն անխուսափելի էր…
…
Մենք պետք է կռվեինք մեր ատամներով անգամ` եթե ուզում էինք որպես մարդ ապրել:
Եվ կռվեցինք ավելի քան դյուցազնորեն, որովհետև ուզում էինք որպես մարդ ապրել: Մարդ էինք ամենայն արժանիքներով, քան որևէ մարդ այս արևի տակ:
Եվ թող սուրբ լինի հիշատակը նրանց, որ հեղափոխության սրբությունն իրենց արյունով հռչակեցին:
Բայց փոքր-ինչ դիտարկենք զենքերն ու կռվի ձևերը, որոնք գործի դրվեցին այս ահավոր գոտեմարտում:
Բանակ չունեինք, ինչպես մեր թշնամին: Այդ մեր հանցանքը չէ:
Թնդանոթների և կատարելագործված հրացանների դեմ կանգնել էինք շամփուրավոր հրացաններով: Այդ էր մեր կարողացածը:
Զինվորական բարձր կրթությամբ պատրաստված հրամանատարներ չունեինք: Հայի որդի, քարի որդի, ջան ֆիդային էր մեր հրամանատարը: Այդ էր մեր հնարավորությունը:
Ասել ու խրատ կարդալ, թե սպասեինք ուրեմն, մինչև որ բանակ, թնդանոթ ու հրամանատար ունենանք, պիտի նշանակի աղետաբար ուրանալ այն փաստը, որ թուրքը չի սպասում, նրա համար սպասել պիտի նշանակեր կորցնել հայն ու Հայաստանն էլ, և այդ բանը թուրքը շատ լավ գիտեր:
Ոչ թնդանոթը, ոչ հրամանատարը, ոչ էլ բանակը հաղթեցին երեկ մեր շամփուրավոր հրացաններով ֆիդայիներին, որքան էլ դրանց դերը մեծ է և մեծ եղավ կռվի մեջ:
…
Քառասուն տարի տեսանք թուրքի կոտորածները, անցանք դրանց միջով, բայց չթափանցեցինք թուրքի լոզունգի մեջ:
Ահա հայ սխալի ահավոր աղետը, որի մեջ օտարը մեղք չունի կամ շատ քիչ ունի, որովհետև ամենից առաջ մենք էինք, որ պետք է տեսնեինք մեր թշնամու բանիմացությունն այս կռվում:
Եվ իսկապես, մեր շամփուրավոր հրացանը չպարտվեց թուրքի թնդանոթից, այլ մեր լոզունգն էր, որ մահացու կերպով պարտվեց թուրքի լոզունգից:
:
Ահա թուրքի դրոշը հայ-թուրք կռիվների մեջ:
:
Ահա հայի դրոշը:
Եվ թղթատեք մեր պայքարների պատմության թերթերը: Հայը միշտ հաղթական է անհատների և մինչև անգամ վարչակարգերի դեմ մղած պայքարներում:
Իսկ թուրքը պարտված անհատապես` հաղթական է միշտ ազգովին:
Մեր սխալը, աղետավոր սխալը այդ փաստերը չտեսնելն էր, իսկ թուրքի դեմ իր զենքով չկռվելը ոճիր եղավ, որ մենք ամենից առաջ և բոլորից առաջ գործեցինք մեր ազգի ֆիզիկական գոյության դեմ:

Կարդացեք ԱՆԴԻՆ ամսագրի չորրորդ համարում

19/03/2023

-Ո՞վ ես դու:
-Քո ընկերը
-Ես քեզ չեմ Ճանաչում:
-Երբ ես ապրում էի, դու վաղուց մահացել էիր:

Արամ Պաչյան
Երեք պատմություն ընկերության մասին

-Ո՞վ ես դու:
-Քո ընկերը
-Ես քեզ չեմ Ճանաչում:
-Երբ ես ապրում էի, դու վաղուց մահացել էիր:


Մենք հաղթեցինք աշխարհին

Քո մեռնելուց հետո քաղաքում բան չի փոխվել, ախպերս: Վերջին նորությունը`մազերս եմ կարճ կտրել, համարյա խուզել եմ: Լավ չէի զգում, մեջս մի բան պակասում էր, ավելի ճիշտ, մի բան ավել էր, խոտը երկարել էր, խուզել էր պետք, այսպես ասած, համահարթեցնել: Ես էլ դրեցի ու խզարեցի:
Երևանում անձրևների սեզոն է:
Էս ոչ լոնդոնյան անձրև է, ոչ դուբլինյան: Սովորական մի բան, ոնց պապան կասեր, բանվորագյուղացիական անձրև` մեծ ու փոքր կաթիլներով: Կաթիլների մեջ ոչ աշխարհը կտեսնես, ոչ քո հոգում կոծկած ու ցայտուն ապրումները, որ հետդ տարար: Իզուր էլ էդքան բեռ վերցրիր: Այգում ծառի տակ թաղեիր: Չնայած բահը քո խելքի բանը չէր: Կա : Ու կա անձրևների ժամանակը, ու կա երաշտի ժամանակը: Բայց ես էս ամենի հեղինակին չեմ տեսել, լսել եմ նրա մասին, ոնց դու` երբ քեֆդ տաքանում էր, խաչակնքել էիր սկսում, կողքից թվում էր, թե Ամերիկայից թափանցած կոկիկ կոստյումով ու նրբաճաշակ ակնոցով մորմոն ես: Իսկ Երևանում ոչ ոք չի շտապում, ու անձրևին շան տեղ դնող չկա:
Մենակ դու էիր վռազը:
Տերևներն ու կաղինները թափվել են:
Մերկ ծառերն ավելի դուրեկան են, ավելի անպաճույճ:
Էս մասը բանաստեղծական ստացվեց:
Ցերեկը մի բաժակ թեքիլա եմ խմել, կիտրոնի եռանկյունով: Դու թեքիլա շատ էիր սիրում. երբ գործից դուրս էինք եկել, ծարաված գազանի պես խմում էիր, ու հորթային, բարի աչքերիդ մեջ տեղատվություն էր սկսվում: Ես էլ տուն էի գնում, լրիվ հանվում էի, նստում սեղանի առաջ, թուղթ ու գրիչ էի վերցնում ու քարանում: Մարմինս տաք էր: Մարմինս եռում էր: Մենք ձև էինք բռնում, ախպերս: Խմիչքն էր խաբում մեզ: Դու ձև էիր բռնում, որ կարևոր մեկն ես: Ես ձև էի բռնում, որ գրող եմ: Մենք ոգևորվում էինք: Մտածում էինք, ամեն ինչ լավ կլինի: Մտածում էինք, հույսը վերջում կմեռնի: Գործից դուրս էինք եկել ու Բաղրամյան փողոցով քայլելիս գոռում էինք. : Ինչ խնդալու էինք: Մտածում էինք, ուրիշ գործ կգտնենք: Մտածում էինք, մեր ապստամբությունը ողջ աշխարհի համար նոր կյանքի սկիզբ է: Մտածում էինք, մարդկության համար կարևոր ենք: Մենք լրիվ կինոյի տղերքն էինք, Էդ: Դու՝ սովետի շրջանի ինտելիգենտի տեսքով, ես՝ չստացված Բոբ Դիլըն: Դու զանգում էիր, մամայիցդ էիր փող խնդրում, ես `պապայից: Մենք անինքնասեր էինք ու գիտեինք դրա մասին:
Խանդավառությունը հարատև չի լինում: Լուսադեմին խմիչքը հեռանում էր մեր արյան միջից, թողնում մեզ մենակ: Մեր հորինվածքը փլվում էր: Դու քեզ էլ կարևոր մեկը չէիր համարում, որովհետև աշխարհում կարևոր մարդ չկա: Ես ինձ գրող էլ չէի համարում, որովհետեւ գրողներ չկան: Դու լրիվ մենակ էիր մնացել ու արդեն համոզված էիր, որ ոչ մի բան էլ լավ չի լինի: Ես մի երկու բան էի տպել ու երկու տխրություն ձեռք բերել: Դու միշտ չափազանցնում էիր ամեն ինչ, թանձր գունավորում: Ես դատարկությունը կահավորում էի շինծու իմաստներով:
Բայց էս պատմվածքում ճշմարիտ եմ:
Երդվում եմ:
Հիմա մենք գիտենք, որ հույսը հենց սկզբում է մեռնում: Մտնում եմ խմբագրության լվացարան, ջուրը բացում եմ ու լաց լինում: Ասում են, ջուրը հիշողություն ունի: Եթե բախտներս բերի, ջուրը մեզ կհիշի, ախպերս: Բայց դե չգիտեմ էդ մեզ ինչ կտա: Սառնարանում մի շիշ գինի է մնացել: Բայց դու գիտես, ես քաջ չեմ: Վախենում եմ խմեմ, նորից կարևորեմ ինձ: Լվացվում եմ, նստում կոմպի դիմաց ու շարունակում գրել: Աշնանային ծառերը կյանքը պատկերում են առանց հորինելու՝ անպտուղ, մոխրագույն, չոր ցցերով: Ազնիվ ծառեր:
Քո մեռնելուց հետո քաղաքում բան չի փոխվել, ախպերս:
Քո հայրն ու մայրը քեզ չեն հորինել:
Հավատա, դու եղել ես, մենք ապրել ենք:
Քեզ տարան փողոցով, որտեղ խաղացել ես:
Հիմա դու փոսի մեջ ես: Ես՝ ճանապարհին:


Պատմվածքն ամբողջությամբ կարդացեք ԱՆԴԻՆ ամսագրի վեցերորդ համարում

07/03/2023

19/02/2023

19/02/2023

Արդեն մի քանի տարի է, ինչ Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան օրը նշվում է որպես Գիրք նվիրելու օր։ Հավատարիմ մնալով օրը նշելու ավանդույթին՝Անդին ամսագրի ստեղծագործական կազմն ու հեղինակները փետրվարի 19–ին Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում հանդիպեցին ընթերցողների հետ։ Գրական ընթերցումից հետո Անդինի հեղինակները իրենց մակագրությամբ գրքեր նվիրեցին ընթերցողներին։
«Գրողի մակագրությամբ գրքից ավելի թանկ նվեր լինել չի կարող»,-ասաց թանգարանի տնօրեն Կարո Վարդանյանը։
Կարո Վարդանյանը նշեց, որ պատիվ է ունեցել ամսագրում տպագրվելու, ամսագրի կենսագրության, պատմության մեջ մնալու։
Անդրադառնալով Գիրք նվիրելու օրվան՝ թանգարանի տնօրենն ասաց․ «Կար ժամանակ, երբ հյուր գնալիս չէինք մտածում՝ ինչ տանել, մտնում էինք մոտակա գրախանութ ու գիրք վերցնում։ Տոնի շնորհիվ գիրք նվիրելու մշակույթը վերադառնում է մեր կենցաղ, ինչն ուրախալի փաստ է»։
Ինչպես նախորդ տարիներին, այս տարի նույնպես ներկա հյուրերը որպես նվեր ստացան նաև Անդին ամսագիր։

Անդին ամսագիր

19/02/2023

Այս տարի, ինչպես նախորդ տարիներին, Գիրք նվիրելու օրը Անդին ամսագիրն անցկացրեց իր հեղինակների և ընթերցողների հետ:
Անդինցիները տոնը նշեցին Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում: Ներկայացվեց ԱՆԴԻՆ ամսագրի այս տարվա առաջին համարը, որը, ինչպես նշեց ամսագրի գլխավոր խմբագիր Մերուժան Տեր-Գուլանյանը, նվիրված է Ե. Չարենցի ծննդյան 120-ամյակին:
Գրական ընթերցումներից հետո Անդինի հեղինակներն իրենց մակագրությամբ գրքեր և ամսագրեր նվիրեցին ընթերցողներին։
Andin Amsagir Անդին ամսագիր

03/12/2022

Տիեզերական անհունում յուրաքանչյուր հյուլե իր դերը ունի, որը թերևս ուղղորդվում է վերին գիտակցությամբ և իր ներամփոփ արարումով ու կործանումով ծառայում է վեր ճշմարտությանը` աստվածային ինքնահեզ ներդաշնակության անխախտ ափերում:
Պոեզիա, նկարչություն, երաժշտություն, գիտություն լողում են տարածության մեջ ճշմարտությունը բացահայտելու ճանապարհին` միահյուսվելով և տարահյուսվելով, բայց և իրենց որոնումների մեջ ճշտիվ և համառ:
Պոեզիա, որը ենթադրում է պատկերներ, կերպարներ, երաժշտություն` իրենց ճշգրիտ հաշվարկներով, և նկարչություն, որն իր մեջ ամփոփում է պոետական խոսք` երաժշտական տաղաչափությամբ: Թերևս այդ է պատճառը, որ խոսքն ունենալու և ընդգրկելու համար մարդուն բավարար չէ իր ներհայեցողությունը` առանց տեսողության, լսողության, առանց նյութի, որի հետ շփումն ինքնին ամբողջացնում է խոսքը:
Գրքարվեստի նվիրյալ Հենրիկ Մամյանը ի վերուստ նախանշված այն արվեստագետն է, ով վրձնի կամ գծի զգացողությամբ ավելի ընդգրկուն, ավելի ամբողջական է դարձրել խոսքի այնպիսի մարգարեների արվեստը, ինչպիսիք են Նարեկացին, Թումանյանը, Իսահակյանը...
Մամյանի ստեղծագործությունները, ենթատեքստում ունենալով համամարդկայինը, խիստ ազգային են և իրենց մեջ ամփոփում են անգամ ազգի պորտալարի հիշողությունը` խուլ հեռուներից հայող անմեկնելի թախիծ` սևի և սպիտակի համադրությամբ, իբրև խավար և լույս: Սարսուռ է անցնում մարմնովդ, երբ դիտում ես Մամյանի գրաֆիկական ստեղծագործությունները, իսկ ենթագիտակից մաշկի զգացողությունը երբեք չի դավաճանում. ուրեմն իր առաքելության սահմաններում է:
Որտե՞ղ է ավարտվում պոեզիան և որտեղի՞ց սկսվում գիծը:
Անի Տեր-Գուլանյան
Ամբողջությամբ կարդացեք ԱՆԴԻՆ ամսագրի իններորդ համարում
Ani Ter-Gulanyan

Հենրիկ Մամյան

Տիեզերական անհունում յուրաքանչյուր հյուլե իր դերը ունի, որը թերևս ուղղորդվում է վերին գիտակցությամբ և իր ներամփոփ արարումով ու կործանումով ծառայում է վեր ճշմարտությանը` աստվածային ինքնահեզ ներդաշնակության անխախտ ափերում:

Պոեզիա, նկարչություն, երաժշտություն, գիտություն լողում են տարածության մեջ ճշմարտությունը բացահայտելու ճանապարհին` միահյուսվելով և տարահյուսվելով, բայց և իրենց որոնումների մեջ ճշտիվ և համառ:
Պոեզիա, որը ենթադրում է պատկերներ, կերպարներ, երաժշտություն` իրենց ճշգրիտ հաշվարկներով, և նկարչություն, որն իր մեջ ամփոփում է պոետական խոսք` երաժշտական տաղաչափությամբ: Թերևս այդ է պատճառը, որ խոսքն ունենալու և ընդգրկելու համար մարդուն բավարար չէ իր ներհայեցողությունը` առանց տեսողության, լսողության, առանց նյութի, որի հետ շփումն ինքնին ամբողջացնում է խոսքը:
Գրքարվեստի նվիրյալ Հենրիկ Մամյանը ի վերուստ նախանշված այն արվեստագետն է, ով վրձնի կամ գծի զգացողությամբ ավելի ընդգրկուն, ավելի ամբողջական է դարձրել խոսքի այնպիսի մարգարեների արվեստը, ինչպիսիք են Նարեկացին, Թումանյանը, Իսահակյանը...
Մամյանի ստեղծագործությունները, ենթատեքստում ունենալով համամարդկայինը, խիստ ազգային են և իրենց մեջ ամփոփում են անգամ ազգի պորտալարի հիշողությունը` խուլ հեռուներից հայող անմեկնելի թախիծ` սևի և սպիտակի համադրությամբ, իբրև խավար և լույս: Սարսուռ է անցնում մարմնովդ, երբ դիտում ես Մամյանի գրաֆիկական ստեղծագործությունները, իսկ ենթագիտակից մաշկի զգացողությունը երբեք չի դավաճանում. ուրեմն իր առաքելության սահմաններում է:
Որտե՞ղ է ավարտվում պոեզիան և որտեղի՞ց սկսվում գիծը:

Անի Տեր-Գուլանյան

Ամբողջությամբ կարդացեք ԱՆԴԻՆ ամսագրի իններորդ համարում

29/11/2022

Մերուժան տեր-Գուլանյան
Անմահները չեն շտապում
կամ Խորենացու պակաս

Եթե գրողը, նկարիչը, երաժիշտը տեսիլք-երազի տերերն են, ապա քննադատները պետք է որ երազահաններ լինեն, որ քրքրեն նրանց գործերը և գտնեն այն, ինչի մասին հեղինակները լռել են իրենց ստեղծագործությունների մեջ: Եվ եթե երևելի հեղինակները իրենց ճանաչած աշխարհը ներկայացնում են գթությամբ, մի տեսակ անդառնալի ափսոսանքով, ապա քննադատներն իրենց փնտրտուքների մեջ դատելիս պիտի որ գոնե արդար լինեն, իսկ ստեղծագործ հեղինակներին հետևող աշակերտները՝ ուշիմ:
Նոր աշխարհի, այսինքն թե՝ Ամերիկայի քաղաքակրթության զարմանալի ամուր հիմքերը դրեցին ոչ միայն այդ երկրի օրենսդիրները, այլև երեք երևելի մարդ՝ Հերման Մելվիլը, Ուոլթ Ուիթմենը և Ջեկ Լոնդոնը: Չի կարելի ասել, թե ժամանակի քննադատները նրանց հանդեպ պահպանեցին արդարության խոստումը, բայց վստահ տեսանելի է, թե որքան ուշիմ եղան նրանց հետևողները:
Չնայած դատավորներին չեն դատում, բայց դատավորն ինքն է դատվում ժամանակներում դատվածների կողմից, երբ որ չի էլ ենթադրում, թե ինչպես մեկ մարդը կարող է ձևավորել, թելադրել մի ամբողջ ժողովրդի մշակույթ, որի վրա էլ ձևակերպվում, հաստատվում է ազգի, Ամերիկայի դեպքում՝ պետության, պետության քաղաքացու անցնելիք հոգևոր ճանապարհի ուղենիշները:
Անգլիան ստեղծեց համաշխարհային գաղութատիրություն՝ ոչ միայն մեծն թագուհի Վիկտորյայի, այլև իր գրողների՝ Դանիել Դեֆոյի, Ջոնաթան Սվիֆտի, Հենրի Ռայդեր Հագգարդի շնորհիվ, ովքեր, ի դեպ, անգլիական տերության գաղտնի ծառայության անդամներ էին…
Իսկ մենք, փոխանակ հետևելու Մովսես Խորենացու հորդորներին՝ պահպանել ունեցածը և ծավալվել մինչև մեր հին տերության երերացող սահմանները, որտեղ վերջանում էր հայոց լեզուն, մեր հին փառքեր ունեցող պետությունը ներփակեցինք՝ ապավինելով Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմությանը, որն, ըստ էության, Գրիգոր Լուսավորչի տոհմի պատմությունն էր և քիչ առնչություն ուներ հայոց իրական պատմության հետ:
Եվ ահա այսօր, համոզված եմ, եկել է Խորենացուն վերադառնալու ժամանակը՝ որպես դասագիրք և միասնական կամքով պետություն կառուցելու ուղենիշ, եկել է նաև ժամանակը չափ դնելու դատավորների խոսքին և լռությանը՝ ընդունելով, որ հազար հինգ հարյուր տարի լինելով մեր թիկունքում՝ Խորենացին է այսօր մեր առաջնորդը:
Մտածում եմ ու հիանում նաև, թե ինչպես կարողացան մեզանից շատ ավելի ջահել այդ տերություններն իրենց գրողների միջոցով ստեղծել իրենց հայրենիքը, իսկ մենք չկարողացանք:
Խորենացու անունը հնչեցնելով՝ կարծում եմ, որ մեր գրողներն ու մտավորականները, ժամանակն է, որ արթնանան՝ ստեղծելու, ներկայացնելու, գրի մեջ համոզելու ու արդարացնելու այն, ինչը մեր ժողովրդի՝ դեռևս բառերով չարտահայտված ամենախորին նվիրական ցանկությունն է՝ ձևակերպել մեր տեսակը և հայրենիքը մեր:

Կարդացեք ԱՆԴԻՆ-ի 2014թ. 8-րդ համարում

29/11/2022

Այսօր գրող, հրապարակախոս Մերուժան Տեր-Գուլանյանի ծննդյան օրն է:
ՇՆՈՐՀԱՎՈՐ ԾՆՈՒՆԴԴ

Հեռացող և եկող տարվա սահմանագծում

Թերևս տարիների հետ ես կորցրեցի պայծառ առավոտների զգացողությունն իմ կյանքում, քանի որ հիմա քնում եմ այն պահերին, երբ լույսն արդեն բացվում է: Զգացողությունը կորցրեցի, բայց պատկերը մնաց ինձ շարունակ ուղեկցող, երբ նույնիսկ քնի մեջ տեսնում եմ, թե ինչպես է բացվում լույսը, և մենք երեխաներով անձրև-գիշերից հետո լուսաբացին գնում էինք սունկ որոնելու: Գնում էինք ծաղկած աշխարհի միջով, և լուսաբացի ցողը մեզ թրջում էր մինչև մեր գոտկատեղը, որովհետև մենք փոքր էինք, իսկ խոտ ու ծաղիկները՝ բարձր:
Եվ հիմա՝ անքնության իմ մղձավանջների մեջ, երբ դարձյալ ու կրկին վերադառնում եմ հետ, չեմ գտնում իմ սունկը փնտրած, այլ տեսնում եմ ջրի եկած մեր գյուղի ջահել կանանց, որոնք մեզ՝ իրենց սունկը չգտած տղաներիս, սիրում, գուրգուրում էին և զվարթ ծիծաղով մեր գլուխները սեղմում իրենց փարթամ կրծքերին՝ մեզանից առնելով խոպան գնացած իրենց ամուսինների հոտը:
Իրենք, իհարկե, բոլորը հավատարիմ կանայք էին, բայց որովհետև այդ ժամանակ գյուղում աղբյուր չկար, և նրանք գալիս էինք առվի հեռու ակունքից խմելու ջուր վերցնելու, իսկ առվի ակունքում մենք էինք՝ սունկ փնտրող ջահելներս, որ այդպես էլ չգտանք՝ չգիտակցելով, որ մեր փնտրածը մեր գյուղի ջրի եկած կանայք էին: Իրենք ջուրը վերցրեցին, բայց մենք մեր փնտրած սունկը, որ իրենք էին, չճանաչեցինք…
Եվ հիմա, երբ նորեն ու կրկին ես տեսնում եմ լաց լինելու չափ հարազատ պատկերներն ու դեմքերն անցած, որոնցից շատերը գուցե այսօր չկան կամ գուցե կան, բայց ես չգիտեմ նրանց հասցեն, միևնույն է՝ ապրում են իմ մեջ, ինձ ուղեկցում իմ փնտրտուքի հավերժական տարուբերումների և անքնության պահերին, երբ նրանք իրենց ուսերի վրա դույլերը ճոճելով՝ մեզ ցույց էին տալիս մեր փնտրած սնկի ճանապարհը, որ թաքնված էր կարմիր-կանաչ աշխարհի մեջ, որտեղ խոտ ու ծաղիկ մեծ էին, իսկ մենք՝ փոքր: Ուստի և չճանաչեցինք ու չհասկացանք իրենց, հետո, երբ հասկացանք, արդեն ուշ էր:
Այնուհետև ջրի պես հոսեցին ու անցան տարիներ, և այլևս չկան առվի հեռավոր ակունքը ջրի գնացող հարս ու աղջիկներ: Ամեն ինչ անցավ: Եվ այսօր չկանք նաև մենք. ո՜չ առվի ափին, ո՜չ նաև դաշտերում: Ամեն մեկս հեռացել՝ իր տուն-վրանի տակ ապրում է իր կյանքով՝ առուն ու դաշտերը թողնելով մենակ…
Հիմա չեմ հիշում՝ քնած էի, թե արթուն, բայց մտքով հաստատ այնտեղ էի, երբ իմ տղա Դավիթը համբուրեց ճակատս՝ ասելով՝ հայրիկ, ծնունդդ շնորհավոր:
Չէ, քնած էի, որովհետև արթնացա ու հասկացա, որ մի տարով էլ մեծացա:

Մերուժան Տեր-Գուլանյան

27/09/2022

1869 թվականի այս օրն է ծնվել Կոմիտաս Վարդապետը:

11/07/2022

Հրաչյա Սարիբեկյան
Բռնցքամարտիկի աջը
1988 թվականի երկրաշարժի զոհ
մանուկների հիշատակին

Հայրս բռնել էր նրա ձեռքերն ու սպասում էր: Նա էլ էր սպասումով նայում ինձ` մի հայացքով, որի իմաստն ինձ ուշ հասկանալի դարձավ:
-Դե խփի՛ր,- կրկնեց հայրս,- մի վախեցիր:
Ես բռունցքներս սեղմել ու վարանում էի: Հետո նայեցի հորս աչքերին ու բացասաբար շարժեցի գլուխս: Հայրս մտահոգ տեսք ընդունեց. ինձ թվաց, թե վերջապես որոշեց ձեռք քաշել ինձնից, որովհետև ասաց.
-Լա՛վ,- հետո տղային անսպասելի հրեց իմ կողմը,- դե որ դու չես խփում, ինքը թող քեզ խփի: Խփի՛ր,- բղավեց նա տղայի վրա,- ե՛ս եմ ասում: Խփի՛ր` աչքս տեսնի:
Իսկ նա կանգնել էր իմ ու հորս մեջտեղում` գլխահակ, ու առաջ չէր գալիս:
-Խփի՛ր: Ուժեղ: Այ էդպես: Լավ է: Ձախով, ձախով: Լավ է: Լավ հարված ունի տղան, լավ սպորտսմեն կդառնա,- ասաց մարզիչը հորս` ձեռքը հանելով «թաթից»,- ձախը կարգին ուժեղ է, ձախլիկ է, հա՞…
-Հա,- ասաց հայրս,- աջով մենակ գրել է կարողանում:
Ինձ տանջում էին, որ աջով սովորեմ գրել: Մերոնք` պապս, տատս ու հորեղբայրս, ասում էին` մեղք է, իսկ մայրս ստիպում էր, որ տետրերով տառեր արտագրեմ, ու աջով գեղեցիկ գրելու ջանքերի արդյունքում վայելչագրությունից կարևոր մի բան` ամեն ինչ կատարելության հասցնելու համար կրկնելու համառություն յուրացրի…
-Բա ինչի՞ ես ուզում բռնցքամարտիկ դառնալ,- մարզիչը ձեռքը դրել էր ուսիս:
Ես թոթվեցի ուսերս, իսկապես չգիտեի` ինչու են ինձ բռնցքամարտի բերել:
-Ուրեմն ինքը չի, հա՞, ընտրել բոքսը:
Հայրս ասաց, որ բակում ինձ ծեծում են, ու ես ամոթից կախեցի գլուխս…
-Ոչինչ,- գլուխս շոյեց մարզիչը,- կպարապես, դու բոլորին կծեծես,- ու ես ուշադիր լսեցի, թե նա առանձին ինչ ասաց հորս. ասաց, որ բակում իմ խնդիրները կլուծեմ, բանը նույնիսկ բռնցքամարտին չի հասնի, բայց խնդիրները լուծելուց հետո բռնցքամարտը հաստատ կթողնեմ, որովհետև ինքն է ինձ բերել, ոչ թե ես` իրեն…
Բակում ինձ անընդհատ ծեծում էին, ծեծում էին բոլորը, չէին թողնում, որ մի քիչ երկար տրվեմ իմ ինքնամփոփ ու ինքնամոռաց խաղերին: Թողնում էին, որ խաղամ իրենց հետ, հետո ծեծում էին: Ամենից շատ ես վախենում էի նրանից` Ժանից` էն տղայից, որին ինձ բռնցքամարտի բերելու նախորդ օրը հայրս բռնել էր, որ իր որդին խփի, իսկ հետո տեսնելով, որ անպետք որդին չի խփում, նրան էր ստիպում, որ խփի որդուն, ու որդին փախավ, որ տանը լաց լինի: «Լացկան, ղզիկի մեկը»: Ուրեմն հայրը կարող էր լքել իրեն, վիրավորել նույն խոսքերով, որոնցով բակում էին վիրավորում իրեն: Կարող էր հավանություն տալ, որ իր աչքի առաջ ծեծեն իր որդուն: Իսկ ինձ ծեծում էին բակում, դպրոցում, սկսեցին ծեծել մարզադպրոցում… Բռնցքամարտի գնալուս հենց առաջին օրը… Իմ հասակի մի տղա հանդերձարանում կողքովս անցնելիս ուսով հրեց ինձ.
-Խփի՛ր դրան, ա՛յ տղա,- ասացին մեծերը:
Ես նայում էի նրա ցցված ականջներին, տափակ քթին, հայացքի չար մարտահրավերին ու չէի կողմնորոշվում ինչ անել:
-Ասում են` ուժեղ ձախ ունես, հա՞, չփորձե՞նք ձախիդ ուժը, հլը խփի ինձ,- ասաց նա ու երկու ձեռքով հրեց, հատակին գցեց ինձ: Ես ոտքի կանգնեցի ու հազիվ էի զսպում լացս…

Շարունակությունը` Անդին 6, 2017 համարում

26/06/2022

Հայկ Կիրակոսյան
Մելքիսեդեկ Հալիվորի համակարգը

Հայոց Տիեզերավեպում (էպոսում) կա մի դրվագ, որտեղ Խանդութի մոտ գնալու ճանապարհին Դավիթը հանդիպում է մի ալեհեր ծերունու:

Դավիթ կը հարցնե.
-Պապե, հե՞ր նստած ես էստա:
Կը պատասխանե.
-Նստած եմ, որ ճանապարհորդներուն իրենց ճամբան ցուցնեմ:
Վանա ծովն այդ ժամանակ այդ կողմեր գոյություն չուներ:

(Սասնա Ծռեր, 1944թ., հատ. Բ, առաջին մաս, էջ 124)

Թերևս չափազանց կարևոր ֆունկցիա, եթե հաշվի առնենք, որ ճամփա ցույց տալը այս պարագայում նախ և առաջ հոգևոր գործառույթ է: Զարմանալի «պատահականությամբ» այդ ծերունին ճիշտ նույն գործառույթով հանդիպում է նաև հայ ժողովրդական գրեթե բոլոր հրաշապատում հեքիաթներում: Դրանցից մեկում, օրինակ, հերոսը հանդիպում է սպիտակ շորով, սպիտակ մորուքով մի հալիվորի: Մոտենալով հալիվորին՝ տղան հարցնում է.

-Բարև, ա՛պո:
-Աստծու բարին, ո՛րդի:
-Դու ո՞ն իս:
-Ես է՛ն իմ, օր հուր-հավիտենից կապրի, ո՛չ ծեր ունիմ, ո՛չ վերջ, ո՛չ ահ, ո՛չ մահ: Ընձի ժամանակ կըսին: Իդա չորս ճամպեք օր կտեսնաս՝ մարդոց ճամպեքն է, ըդոք չորս դիեն գիկան, կը քելին, գընցնան-կէրթան, հմա չորս ճամպեք կան ու կը մնան:

Ամբողջությամբ կարդացեք Անդինի 2015թ. 9-10 -րդ համարում:

10/04/2022

Ավագ Եփրեմյան

* * *
Առավել է,
մարդն առավել է,
քան մարդը,
սերն՝ առավել,
քան սերը,
կյանքը՝ քան կյանքը։
Եւ միայն աստղերն են -
հեռավո՜ր,
անհասնելի՛ -
որ հավասար են իրենք իրենց։
Մի հեռավոր աստղ է
Հայաստանը…
նա ինքն է իր չափը,
«որով չափվելու է»։

10/04/2022

Դիանա Գրիգորյան

***
Լռությամբ կհյուսեմ քո վերադարձը,
որ կլինի անհայտ մի ժամի,
այնպես, ինչպես լինում է.
երբ երկրի վրա իջած կլինի խավարը,
երբ քնած կլինեն բոլորը,
ու միայն հազարամյա մի բու
կմատնի քո վերադարձը:

Կարդացեք ԱՆԴԻՆԻ 2015թ. 2-րդ համարում

06/04/2022

Շնորհավոր մայրության և գեղեցկության մեկ ամսյակը

Հեղինակ՝ Արտակ Բաղդասարյան

01/04/2022

ՌՈՄԱՆՍ

Ես հիմա կուզենայի պառկել մի որևէ հարմար տեղ
և մեռնել քո սիրուց – մեռնել ամենաիսկական մահով,
մեռնել ամենաիսկական սիրուց:
Իսկ որտեղի՞ց գտնել մի հարմար տեղ,
գուցե քաղաքային այգո՞ւմ, մաքուր խուզած խոտերի մե՞ջ,
ծառերի արանքում… բայց թնդում է փողային նվագախումբը,
բայց որոտում են բարձրախոսները և կարուսելներն են ճռնչում,
և երեխաներն են վազվզում ամենուրեք,
իսկ թոշակառու կանայք փնթփնթում են` թո՜ւ, այս ո՞վ է
պառկել խոտերի մեջ, երևի հարբած է, չի էլ ամաչում…
Գուցե տո՞ւն գնամ, պառկեմ բազմոցին,
փակեմ դուռ ու լուսամուտ… բայց հեռուստացույցը
երգում է բարձրաձայն, հեռախոսը զնգում է անդադար,
իսկ վերի հարկում հայրը դաստիարակում է երեխային,
իսկ ներքևի հարկում երեխան դաստիարակում է հորը,
և դժգոհում են իրարից անթույլատրելի եղանակներով,
գումարած ծորակը, որից ջուր է կաթում անդադար…
Միգուցե գնամ քաղաքից դո՞ւրս` հեռու մարդկային ժխորից,
վերջին լուրերից, տրամվայից, պինոչետից, ասպիրինից,
կպառկեմ բաց երկնքի տակ, գլուխս կդնեմ չոր քարին,
կնայեմ լուսնին և քո դեմքը կտեսնեմ,
քո աչքերը կտեսնեմ և սիրտս կմարի ցավից…
Բայց քաղաքը ոչ մի կերպ չի վերջանում, այլ շարունակվում է
քաղաքատիպ ավանով, հետո ավանատիպ
գյուղերն են սկսվում և ապա դարձյալ նույն քաղաքն է
ծավալվում քո դեմ, շատ պարզ պատճառով` որովհետև
երկրագունդը կլոր է և ամենուրեք նույն կլոր լուսինն է,
կլոր ու ծանոթ, ինչպես նույն մուտքի բնակիչ,
որի անունը չգիտես, բայց բարևում ես կանոնավոր,
և նույն երկինքն է` Մենդելեևի աղյուսակի
նման ձգված վերևում, և աստղերը շարված են
ամեն մեկն իր վանդակում, և ահա, վերջապես,
գտնում եմ մի դատարկ վանդակ,
գնում պառկում եմ ապահով,
և մեռնում եմ քո սիրուց, ամենաիսկական մահով – ամենաիսկական սիրուց…

Հովհաննես Գրիգորյան

30/03/2022

Ալբերտ Մուշեղյան

Գերմանացի սպաները և դիվանագետները
1915-16 թթ. Հայոց ցեղասպանության մասին

Գերմանացի պացիֆիստ-դեմոկրատ Հայնրիխ Ֆիրբյուխերը, որ սերում էր սոցիալ-դեմոկրատի ընտանիքից, իր գրքում, որի մեջ բուռն ցասումով դատապարտում է 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, պատմական ցայտուն փաստերով համոզիչ ցույց է տալիս, որ Օսմանյան կայսրությունը ինքը իր ներսում ի սկզբանե արյան և նախճիրի իշխանություն է եղել: Դեռևս Օսմանը՝ այն ցեղապետը, որի անունով կոչվեց թուրքական կայսրությունը, երազում էր համաշխարհային տիրապետության մասին: Օսմանը փառաբանվում է հատկապես նրանով, որ նետահարել է իր 90-ամյա հորեղբորը, որը խանգարում էր նրան՝ նվաճելու ինչ-որ մի ամրոց: Նրա որդին՝ Օրհանը (1326-1359 թթ.), ստեղծեց ենիչերիների զորամասերը, որոնք իրենց վայրագությամբ Եվրոպան ու Ասիան շուտով պիտի լցնեին ահուսարսափով: Այդ զորամասերը համալրվում էին քրիստոնյա տղաներով, որոնց ավարում էին ռազմարշավների ժամանակ կամ խլում էին Փոքր Ասիայի հույն և հայ ընտանիքներից:
«Կոսովոյի մոտ գտնվող Ամզելֆելդ կոչվող ռազմի դաշտում տարած հաղթանակով, որտեղ 1389 թ. ջախջախվեց Սերբիայի պետական իշխանությունը, Մուրադ I-ը թուրքական կայսրությունը դարձրեց աշխարհահռչակ տերություն: Ճակատամարտում Մուրադն ընկավ սերբի դաշույնից: Նրա որդի Բայազիդ I-ը իր իշխանությունը սկսեց եղբորը խեղդելով և այդպիսով մտցրեց զարհուրելի մի սովորույթ. գրեթե յուրաքանչյուր գահակալություն ուղեկցվում էր եղբոր և ազգականի սպանությամբ: Մուհամմեդ III-ը (1595-1603 թթ.) այդպես քառասյուն գահի առաջ բուրգի նման իրար վրա կիտել տվեց իր տասնյոթ եղբայրների գլուխները: Գահաժառանգները քշվում էին արքայազնավանդակի մեջ, ուր հաճախ անցկացնում էին իրենց կես կյանքը՝ նյարդայնացումը փարատելով ալկոհոլով ու կանանցով, այնպես որ «կալանավորները», հասնելով իշխանության, մեծ մասամբ տհաս էին լինում պատասխանատվության համար»:
Սուրը, որ բռնակալ սուլթանների կառավարման խորհրդանիշն էր, հաճախ իրենց իսկ դեմ էր ուղղվում. 200 մեծ վեզիրներից 76-ը մահացել են ոչ բնական մահով: Սպանվել է սուլթանների մեկ երրորդը: Ֆիրբյուխերի համար շատ հետաքրքիր կլիներ գերմանացի մեծ բանաստեղծ Հայնրիխ Հայնեի հետևյալ խոսքը՝ «Երբ ես շատ երիտասարդ էի, լրագիր կարդալիս բացում էի նախ վերջին էջը, որտեղ շարունակ գրված էր լինում, թե Թուրքիայում այսինչ վեզիրին կախեցին և նշանակեցին այնինչ վեզիրին: Եվ ես միշտ զարմանում էի, թե այդքան վեզիր կախելուց հետո ինչպե՞ս է, որ դեռ մարդիկ են գտնվում, ովքեր համաձայնում են դառնալ վեզիր»:

Կարդացեք ԱՆԴԻՆԻ 2014թ. 11-րդ համարում

26/03/2022

ԿԱՆԱՅՔ Վ. ՏԵՐՅԱՆԻ ԿՅԱՆՔՈՒՄ

Նրանք երեքն էին՝ երեք տարբեր կանայք, որոնցից ամեն մեկը այս կյանքն ընկալում էր յուրովի, այս կյանքից ուզում էր մյուսից տարբեր բան և, վերջապես, որոնց նա սիրում էր յուրահատուկ ձևով:
Այդ երեք կանացից ամեն մեկի մեջ Տերյանը փնտրում էր հուսահատությունից, մենակությունից, անզորությունից իրեն դուրս բերող մեկին: Կանայք էին կարծես նրա նեցուկը, ոչ թե հակառակը:
Մոսկվա. 17 համարի տրամվայ: Տերյանի հայացքը սառել էր պատուհանի մոտ մեջքով կանգնած աղջկան: Տերյանը այնքան մոտեցավ աղջկան, որ տրամվայի ամեն մի ցնցումից նրա հյուսքերը դիպչում էին երիտասարդի դեմքին, և նա շոշափելիորեն զգում էր վարսերի բույրն ու փափկությունը: «Հաջորդ կանգառը՝ Հայկական եկեղեցի»,_ լսվեց տոմսավաճառի անկիրք ձայնը: Նրանք երկուսով մտան եկեղեցու բակ: Շուտով պարզվեց, որ աղջիկը հայուհի է, անունը Անթառամ է և գործարանատեր Մնացական Միսկարյանի ավագ դուստրն է, որը Ցարիցինից Մոսկվա էր եկել եղբորն այցելելու: Պարզվեց նաև, որ եղբայրը Տերյանի ուսանողական ընկերն է: Նրանց մեջ անմիջապես ինչ-որ անորսալի, նոր բռնկվող հրդեհի առաջին տարտամ կրակն էր ծնվում: Բայց Անթառամը ընդամենը մի քանի օրով էր Մոսկվա եկել:
«Հենց ուզում էի Անտյային առաջարկություն անել, մեկնեց»,_ գրում է Տերյանը: Անտյա, Անտենկա, սրանից հետո պոետը միայն այսպիսի փաղաքուշ անուններով կկոչի իր Անթառամին: Սկսվում է նամակագրությունը:
1908. 17. 09
Անթառամ. «Դուք ինձ վրա լավ տպավորություն եք գործել: Երևի սխալ եմ անում անկեղծանալով»:
Տերյան. «Տարօրինակ է. մի՞թե մարդու ամենաթանկ սեփականությունը անկեղծությունը չէ: Կարծում եմ՝ մարդու անկեղծությունը կարող է բավարար հիմք լինել նրան սիրելու և գնահատելու համար: Երեկ ես քնեցի տրտմության և դժգոհության զգացումով: Արթնացա՝ կարդալու համար Ձեր նամակը և զվարթագին դիմավորեցի օրը»:
Անթառամ. «Վահան, ո՞րն է Ձեր վատ տրամադրության պատճառը»:
Տեևյան. «Միշտ դժվար է որոշել տրամադրության պատճառը: Բայց դառնությունները մեծ մասամբ առաջանում են այն անհամապատասխանությունից, որ գոյություն ունի իմ հակումների և իմ կյանքի հանգամանքների միջև»:
1909. 7. 03
Տերյան. «Ես գրեթե համոզված եմ, որ կսիրեմ Ձեզ այս բառի լավագույն իմաստով, ես հիմա սովորել եմ շատ բարձր գնահատել մարդկային սերը, սերը մարդու նկատմամբ, այլ ոչ թե սեռի, նույնիսկ պատրաստ եմ ավելի բարձր դասել սեռական սիրուց, որը հազվադեպ է գեղեցիկ ու խորունկ լինում»:
Այս նամակից ընդամենը երկու ամիս անց՝ մայիսի 12-ի նամակում, կհայտնվի մի նոր հետադարձ հասցե՝ Մոսկվա, Տրյոխպրուդնի նրբանցք, բն. 19՝ Սուսաննա Պախալովային:
Սուսաննա Պախալովա. այս կինը դարձավ Տերյանի ճակատագիրը: Այս կինը փոխեց Տերյանի կյանքը կտրուկ և անդառնալիորեն: Եվ ոչ միայն Տերյանի: Անգամ պոետի մահից հետո Սուսաննա Պախալովայի ներկայությունը թոքախտի տեսքով մնաց Վահանի ընտանիքի պատմության մեջ: Սուսաննան հրաշալի էր տիրապետում կանացի հնարքներին և Անթառամի հակապատկերն էր: Այնպիսի հմտությամբ սողոսկեց Տերյանի ու Անթառամի հարաբերությունների մեջ, որ մարդկային սերը սեռային սիրուց գերադասող տղամարդն անգամ դա չնկատեց: Սուսաննան Ստավրոպոլի հայերից էր և ամեն ինչ արեց Վահանի հետ ամուսնանալու համար: Անգամ ստեց, թե երեխայի է սպասում: Եվ Տերյանը չկարողացավ նրան մերժել: Ստիպված եղավ ամուսնանալ: Դա 1911թ. փետրվարն էր: Նրանց առաջին զավակը ծնվեց հինգ տարի անց: Իսկ ամուսնությունից մի քանի օր անց Վահանը Անթառամին գրեց. «Մի բարկացեք, սիրելի Անտենկա, որ երկար ժամանակ Ձեզ չէի գրում: Բանն այն է, որ ես ամուսնացել եմ: Բայց Ձեզ տեսնելու ցանկությունս հիմա պակաս չէ: Հավատացնում եմ, որ շատ կուզենայի ձեզ տեսնել»:
Անթառամ Միսկարյանը գործեց Տերյանի զենքով. «Ես նույնպես ամուսնանում եմ: Արդեն քանի տարի է՝ Վլադիմիր Մորոզովը սիրահետում է ինձ: Ես նրան անվերջ մերժել եմ, իսկ հիմա տալիս եմ համաձայնությունս»:
Այս վճռորոշ նամակներից հետո նրանց հեռակա կապը չընդհատվեց, հակառակը, նամակագրությունը դարձավ ավելի զգացական, սիրային, կրքոտ: Տերյանը հասկացավ, որ Սուսաննան չէր կարող թռիչք տալ իրեն, և որ Անթառամի կարիքը խեղդում էր: Միաժամանակ երկու կին ներկա էին Տերյանի կյանքում: Նրանք չէին խանգարում պոետին, այլ, կարծես, լրացնում էին մեկը մյուսին: Նա ներդաշնակություն էր փնտրում: Իր կողքին ունենալով կին-կիրք՝ Սուսաննային՝ նա հոգեկան խաղաղության կարիք ուներ: Դրա համար էլ չկարողացավ թողնել Անտենկային: Թեկուզ միայն նամակագրությունը նրա կյանքը լցնում էր անասելի հմայքով և ջերմությամբ: Անթառամի հետ ունեցած նամակագրության մասին Սուսաննա Պախալովան տեղյակ էր: Անգամ հաճախ ստիպում էր ամուսնուն բացել փակված ծրարները և ավելացնել իր բարևները Անթառամին: Խորամանկ և խելացի կին: Բայց տիկին Պախալովա-Տերյանը հիվանդացավ, և ինտրիգը շարունակելու համար նրա ուժերն այլևս չէին բավականացնում: Հետո 1916-ին առաջին երեխայի մահը մոռացնել տվեց ամեն բան: 1918-ին Սուսաննան երկրորդ երեխան ունեցավ: Շուտով նա ամուսնուն մենակ թողեց Մոսկվայում և մեկնեց Ստավրոպոլ: 1918-ին Տերյանը ծրագրում է Ստավրոպոլ գնալ, բայց քաղաքական իրադրության պատճառով ծրագիրը խափանվում է: Սուսաննային է առաջարկում Մոսկվա անցնել, բայց Սուսաննան մերժում է: Սուսաննան հոգնել էր, հիվանդ էր: Լյասկայի մահը վերջնականապես տապալել էր նրան: Տերյանը մնաց մենակ, մենակ ու մոլորված: Իր կյանքում ամեն ինչ խառնվել էր իրար՝ թոքախտը, քաղաքականությունը, ուրիշի հետ ամուսնացած Անթառամի կարոտը, փոքրիկների մահը, բանաստեղծությունները, հացի խնդիրը, Սուսաննան... Նա կրկին կհայտնվի, երբ իրենից թոքախտով վարակված Տերյանը մահանա, որպեսզի փորձի օգտվել նրա հռչակի դափնիներից իրեն հատուկ ոճով՝ անտեսելով Տերյանի երկրորդ կնոջ՝ Անահիտ Շահիջանյանի և նրա դստեր՝ Նվարդի գոյությունը:
Անահիտ Շահիջանյան. Դերբենդի և Թիֆլիսի օրիորդաց գիմնազիաներն ավարտած, Մոսկվայի կոնսերվատորիայում ուսանած այս կինը նույնպես տարված էր հեղափոխությամբ: Ազգությունների հարցով ժողովրդական կոմիսարիատը այն դարբնոցն էր, որտեղ կոփվել էին նրա քաղաքական հայացքները, նաև որտեղ նա ծանոթացել էր ապագա ամուսնու՝ Վահան Տերյանի հետ, ով մենակ էր, լքված, հուսահատ և տկար: Կան կանայք, ովքեր այս կյանքում կարծես փնտրում են հե՛նց հուսահատ, օգնության կարիք ունեցող տղամարդկանց: Այդ կանայք ծնված են անձնազոհության համար: Անահիտ Շահիջանյանը այդ կանանցից էր: Իմանալով, որ աղջիկը պատրաստվում է ամուսնանալ թոքախտով հիվանդ, աղքատ բանաստեղծի հետ՝ Անահիտի մայրը Դերբենդից գրում է նրան. «Երիտասարդ կյանքդ մի՛ կործանիր, թո՛ղ այդ էգոիստին. իմանալով, որ հիվանդ է՝ ի՞նչ խղճով է ուզում ամուսնանալ քեզ հետ, հեռացիր այդ եսասեր մարդուց»: ..Տերյանը մահանում էր: Օրենբուրգ. ցուրտ, ձմեռ, անփողություն, անհուսություն, դեղորայքի պակաս, մյուս կողմից էլ Անահիտ Շահիջանյանի զոհաբերության աստիճան նվիրվածությունը: Սուսաննա՜... Տերյանի տկար, անուժ շուրթերից մի կերպ դուրս պրծնող այս անունը փշրում էր հիվանդասենյակի մահագույժ լռությունը և տակնուվրա անում Անահիտի հոգին: Բայց նա շարունակում էր խնամել ամուսնուն: Երեք կին և մեկ մեռնող տղամարդ:
«Ինձ անվերջ կամֆորա սրսկեք, գոնե մեկ շաբաթով կյանքս երկարի»: Սա Տերյանի վերջին ցանկությունն էր: Բայց նա ապրեց ընդամենը երկու ժամ և ավանդեց հոգին: Հունվարի 7-ն էր:
Պոետի մահից երեք ամիս անց՝ 1920թ. ապրիլին, Անահիտ Շահիջանյանը դուստր ունեցավ և կոչեց իր ամուսնու վաղանցիկ սերերից մեկի՝ Հովհ. Թումանյանի դստեր՝ Նվարդի անունով:
Անթառամ Միսկարյան՝ Տերյանի քնքուշ սերը. բաժանվեց Մորոզովից, միակ որդուն կորցրեց 2-րդ աշխարհամարտում, պատերազմից հետո պարգևատրվեց, մահացավ 1969թ. միայնության մեջ:
Սուսաննա Պախալովա՝ Տերյանի ճակատագրական սերը: Երկրորդ անգամ ամուսնացավ Տերյանի մտերիմ ընկերոջ՝ Ալ. Մյասնիկյանի հետ: Վերջինիս մահից հետո ջերմ հարաբերություններ հաստատեց Օրջոնիկիձեի և Կիրովի հետ: Մահացավ 1937 կամ 38-ին:
Անահիտ Շահիջանյան՝ Տերյանի ամոքիչ սերը: Պոետի մահից հետո ամուսնացավ հոգատար, իրեն շատ սիրող Եզիազարյանի հետ: Այս մարդը ջանք և նյութական միջոց չխնայեց Տերյանի դստերը թոքախտից փրկելու համար: Նրանք որդի ունեցան: Անահիտ Շահիջանյանը մահացավ 1950-ին:

(Ն. Թուխիկյանի «Խոստովանություն» գրքից)
(Նկարում՝ Վահան Տերյան և Սուսաննա Պախալովա)