18/02/2024
CHIN NATIONAL DAY TUAH NING KONG AH
Ceu Hlun
National day a ngei mi hi Laimi lawng (si dawh) kan si, Kawlram chung ah. Vawleicung ram acheu hi phunpi ni bantuk cu an ngei ve nain atam-u cu an ram zalon ni tehna an si. Laimi bantuk i phunpi ni ti min a ngei mi an tlawm. Phunpi Ni kan ngeih hi hngar awk tlak kan si.
A Tuankong
1948 February 17-22 ah Falam khua ah tonnak nganpi a um. Minung thong nga an si an ti, a min cun. An iton hnawhchan cu, mah tonnak i a um ve mi chimning ah: India le Burma independence hmuhka a si i, Chin Hills hi India sin ah maw kan um lai Burma ah dah ti caih ah a si. Burma i um sawm/leem ah mah lio Kawlram President Pu Sao Shwe Thaik a rak hon ve kha a si a ti. Tangka tor le cheng aa ken an ti. Mah tonnak mibu nih cun ramuk pennak kan duh ti lo, ithim phung kan duh, tiah auk*tthlir an tuah i, Lai ramuk bawi nawlngeihnak cu an thlongh (aana an ting hna). 1950 October ah Chin Affairs Council nih Chin National Day um seh tiah an rak caih. 1951 February 20 Mindat khua ah Prime Minister U Nu nih mah ni cu Chin Amyotha Neh si seh tiah official in bia a khenh. The Prime Minister officially recognized Chin National Day. Mah cun February 20 cu Chin National Day a si, cozahpi sin dotla in.
National day ngeih an kan cohlanpiak sual mi cu cozah lila aa ngaihchih i hloh ṭhan a zalh. CND cu an thah hrulh lengmang. 2012 k*m i Chin National Front le Kawlram cozah biarem an thlak nak in a tho ṭhan.
A Min
A min hi Kawl Holh in Chin Amyotha Neh, English in Chin National Day a si. Lai Holh i an leh tik ah phun khat nak tam in aa ṭial kan hmuh. Pakhat cu, ‘Chin Miphun Ni’ ti a si. Miphun cu Kawl Holh in lu-myo; English in Peoples a si. ‘Chin Miphun Ni’ ti cu Chin Lu-myo Neh asilole Chin People Day ah a chuak. Mah cu a um lo. Kan miphun tuankong ah Chin People Day a um bal lo i, Chin Lu-myo Neh zong a um bal lo.
Chin Amyotha Neh hi athar in leh a hau ti lo; leh cia a um. Kan pale nih an ruah an ruah i, “Lai Phunpi Ni” tiah Lai Holh in an leh. CND banner ah, hmanthlak ah, hla ah. hlaphel min ah, a cuang, Laimi hmurka ah a cuang. ‘Lai Phunpi Ni’ ti cun rak hman cang a si.
‘Phunpi’ ti cu kan phun zaapi/dihlak tinak a si. Kan miphun ṭengnge mizei hual lo “kan phunpi komh” ti khi a si. Kawl Holh cun ṭa-myotha lung tinak khi a si; “ṭa-myotha lung neh” ti sullam a si. ‘Lai’ le ‘Chin’ cu an ichingchang. Kan miphun dihlak auh nak min veve an si. ‘Lai’ cu kanmah miphun i kanmah miphun dihlak kan auh nak min pa khat a si. ‘Chin’ cu miphun dang i an kan auh nak min a si. Miphun dang sin i kan ichim ah cun ‘Chin’ kan iti ah an theih; kanmah miphun sin ah cun ‘Lai’ kan iti ko. ‘Lai’ i a sawhkhih mi hi ‘Lai’ ti a hmang mi lawng an si lo; kan miphun dihlak hi kan si.
Zeizatnak
“Avoi zeizatnak” ti le “ak*m zeizatnak” ti ṭial a um ṭheu, myanma socialist cozah style in. Atu tiang a ngol rih lo mi an um. An ṭial ning zong an idang, an cawh dih. Hngalh awk cu: ak*m le avoi hi k*m khat in an idan awk a si. CND avoi khatnak cu 1948 a si ah cun a k*m 1-nak cu a khumvoi,l (1949) si ding a si. 1951 hlan ah CND a um rih lo; i a um k*m dotla cu 1951 kha a si, 1951 February 20 cu a voi khat nak CND a si ah a cang. Sihmanhsehlaw, k*m kir in 1948 Falam Tonnak in kan rel. Cu ning in 1948 February 20 cu “avoi” khatnak CND; 1949 i cu a “avoi 2-nak CND” asilole “ak*m 1-nak CND” si awk a si. 1950 k*m i cu ak*m 2-nak CND a si awk a si. Cu hnu in k*m 70 fonh tik ah 2020 k*m CND cu ak*m 73-nak CND a si hnga. 1951 in rel usi kan ti ah cun k*m 69-nak a si hnga.
20 Feb 1948 = 1st CND
20 Feb 1949 = 2nd CND
20 Feb 1950 = 3rd CND
20 Feb 2020 = 73rd CND (70 veve fonh ah)
Avoi in kan tuah lai ti ah cun 1948 k*m kha a voi khatnak a si; sihmanhsehlaw, 1949 k*m le 1950 k*m ah zei hmanh a cang lo (event a um lo). A voi 2-nak CND aa tuah cu 1951 k*m ah a si. Mah hnu zong ah cun CND cu aa tuah lo chel a um lengmang. Aa tuah lo k*m ah cun zei thilcang hmanh a um lo a si ca ah, CND a um lo bantuk a si. Mah ca’h CND hi avoi in rel awk a ṭha lo.
Fun ah: CND hi aa tuah lo k*m a tam ca ah avoi in rel awk a ṭha lo; aa thok k*m hi pa hnih a um khawh ca ah a camtuak k*m zong in rel awk a ṭha lo. Azei hmanh i rel lo ah hna a thiang deuh.
USA i Ram Zalon Ni aa tuah ah “avoi zeizatnak” ti zong, “ak*m zeizatnak” ti zong a um lo. Independence Day ti sawhsawh a si ko. Thanksgiving an ti i, k*m tin an tuah mi kuut a um. Avoi/Ak*m zeizatnak Thanksgiving ti a um bal lo. ‘Thanksgiving’ ti sawhsawh in tuah a si. Kawlram ah Amyotha Neh kan ngei. 1920 i sianghleimi nih Mirang uknak duh lo langhternak thilti in aa thok. Tazaungmone thlalai in ni 10-nak ah tuah a si. Nihinni tiang Amyotha Neh cu cozah zung khar in aa tuah. Aa tuah tik ah a voi zeizatnak ti a um lo. Amyotha Neh a va si ko. Lothlo Ni, Ralkap Ni, Hraantuar Ni (Martyr’s Day) tehna zong ‘zeizatnak’ ti um lo in tuah an si. Christmas zong avoi/ak*m zeizatnak ti a um lo in kan tuah thluahmah ko i zei a poi lo. ‘Zeizatnak’ ti rel a hmang mi hi Ne Win cozah ko kha si seh law ka lawhter.
CND kan tuah ah hin avoi zeizatnak e, acamtuak k*m zeizatnak e ti hi a hau rua lo ka ti. Indianapolis ah mahti cun, ‘zeizatnak’ ti chim lem lo in, kan tuah tawn i zei a bau lo.
Mi acheu nih ‘zeizatnak’ ti kan ṭial lo ah cun a thawhkehnak kan philhthlau lai e an ti lai. Acung i langhter mi USA Independence Day, Kawlram Amyotha Neh, le Christmas tehna zong cu, ‘zeizatnak’ ti kan ṭial lo bu in an thawhkehnak cu kan philh hlei lo!
A Camtuak Maw, A Ni Dah?
CND kan tuah hi ataktak ah cun Falam Tonnak philhlonak kan tuah a si lo; kan phunpi ni kan lawmh a si. February 20 pohpoh cu kan phunpi ni an si dih, i a chuak chom in sunhlawih lengmang a si. 2020-02-20 hi kan phunpi ni a si lai; kan sunhlawih lai.
“1948 February i Falam Tonnak camtuak cu pei CND cu a si cu” tiah ti a um ko lai. Angaite ah, mah Falam Tonnak kha sunhlawih awk a tlak tuk mi a si theng lo; nationalist mit i zoh ah cun. Laimi ramuk nawlngeihnak cu, mizer i forh chom in, zaaraan zei hngal lo nih an chuh rumro hna tiah ti khawh a si. Thil chuh cu ṭihzah awk a si lo. Laimi ramuk an chuh hna mi nawlngeihnak cu miphun dang nih an ilaak. Laimi nih kan ramcia ah nawl kan ngei kho ti lo. Cuca’h, Falam Tonnak hi a camtuak tuah duh awk a si lo tiah ti khawh a si.
CND kan tuah nak ah, kan tuah k*m lawng ṭial in, anniversary telh lo in, zeizatnak ti zong um lo in, ṭial usi law a ṭha ko hnga, atang i bantuk hin:
2020
CHIN NATIONAL DAY
February 20
February 20 le 2020 tlaang khat i ṭial belte ah cun mah k*m mah nithla lawng CND a si ah a cang kho. Cun, zeizatnak ti Laica i an ṭial ah number khi Kawlca bang in kulh chung ah an chiah lengmang. Mah cu a hmaan lo. Kawlca cu an pum dih ca ah ca le number aa palh suallai tiah number cu kulh chung ah ṭial a si. Laica cu number hi kulhchung ah ṭial a si lo. Kulh um lo in number ṭial i, hyphen rin in ‘nak’ ṭial ding a si, atang i bantuk hin:
K*M 25-NAK CAMTUAK
Ni 3-nak
Alan
Rampi alan hlei ah Lai Ram alan thlai chih a si tawn i, an thlai mi aa dang tawn bang a ti. Zei alan hi dah dotla a si awk a si ti ah cun Lai Ram cozah alan hi a si. Party pa khat, peng peng khat, bu bu khat, i alan hman ding a si lo. Cozah dotla i alan hi kan alan a si awk a si.
Malaysia bantuk mi ram ah kan alan kan ithlai awk a si maw ti zong ruah ding a si.
American cu an alan hi angki zong ah an iṭhit ko. Phah zong an phah ko. Mah cu Kawlram mi nih kan icawn ding a si lai lo. Upatnak te in kan alan cu kan tonghtham ding a si. Alee piuh fawn ṭung, hnulnam fawn ṭung cu aa khan lo.
Vapual
Kan miphun hmelchunh i kan hman mi cu vakok phun khat a si; vakok phun lak ah a ngan bik a si mi vapual a si. Great Hornbill an ti mi a si i, scientific name cun Buceros bicornis a si. A hmur a eng (a sen lo), a chuang a chah (aa let lo). Vakok dang cu kan miphun hmelchunh an si lo.
Pakhat (Unity) Si Ding
Vapual kan hman hi hmelchunh ah a si. Hmelchunh a si ko ca ah pa khat a za. Alan ah, pangtaarca ah, cacumh phun ah, post card ah, vapual pa hnih aa zoh mi asilole aa zoh lo mi hman a um ṭheu. Pahnih sullam ka hngal lo. Aa er mi cozah zah hnih tinak maw a si, miphun phun hnih umṭi maw, zei sullam dek. Sullam a ngeih ding a si. Sullam set a ngeih dah lo ah cun vapual pa hnih hman ding a si lo. Pakhat a za.
Nithla Ṭial Ning
Asia ram ah cun nithla hi ni/thla/k*m in ṭial a si; USA ah cun thla/ni/k*m in ṭial a si. 3/4/2016 ti bantuk aa ṭial ah March le April palh a fawi. International Organization for Standardization (ISO) format cun k*m-thla-ni in ṭial ding a si. 2020-02-20 hi ISO format cu a si (mahti hin a si dih cang lai an ti).
Phunpi Hla
“A Hme Ram Laitlang” ti hla khi kan miphunpi hla ruam in sak a um lengmang. Miphun hla si awk ah mah hla khi a tlak lo. A ruang; (1) Mah hla khi zuun hla sawhsawh a si. Nationalism aa tel lo. (2) A sau tuk. Ram hla cu caang khat/hnih a za. (3) A hla aw khi miphun dang hla-aw rak laak chom mi a si. Copy song cu a nauta deuh. (4) Ralkap band paran he cun aa tlak hnga nain, Laimi cu ralkapbu kan ngei lo. Chenglawi dang tum awk le a ṭha set lo i kan sak ah a rocar tuk.
Mah hla nak khin cun, Pu Ram Hmung phan mi “Kan Lai Ram Hi Par Ṭha Bang Par Ve Cang” ti hla hmanh sak awk ah aa khan deuh. “Raalnak, huatnak, nahchuahnak um hin lo in…” ti tehna a um.
Rampi hla sak lio ah, American phung ah cun orhlei k*t in ṭaang idomh a si. Ṭaang domh cu Asia mi nih cun lungfah ngaihchiat ah hman a si tawn. Ram dang tampi cu sir ah baan thlai a si. Kawlram ah cun rampi hla cu taṭih in dir i sak a si. Hla a dih ah lukhun in alan upat pek a si. Ning sullam-ngei kan ngei.
Zaanglek
Kan miphun hi kokek zaanglek kan ngei—paih. Paih cu aa daw mi hna thanuam nak i zaang an lek nak a si (velh ralkah). Paih kan tuah tik ah Lai phung ning te in kan tuah awk a si. Cun kan national sport a si bantuk in upat ding a si. Miphun dang i an miphun zaanglek (Sumo tehna) an tuah ah ṭihzah awk tlakte in an tuah. Paih bual i microphone i aukhuan hnacheh tehna nih kan phunpi zaanglek hi a thlanglamh khawh.
Zaanglek kan tuah tawn mi pakhat rih cu, rang-cung-ral-doh a si. Rang cung in aho dah ral a do kho bik, aho dah kan miphun a kilveng kho ding, ti i pasal ṭha thimnak sullam a si. Puantom tuk or chantling tuk sawhsawh a si lo; sullam a ngei. Rang-Cung-Ral-Doh (horseback war) a si.
A Tuah Ni
Kan sunhsak mi le kan tuah hnawhchan cu a ni hi a si. February 16, 19, 21 tehna cu zei ni hmanh an si lo. February 20 hi kan Lai Phunpi Ni cu a si. Mah a ni hi cozah khong nih kan ṭhial chukchopiak seh law zeitluk in dek kan thin a hon hnga! Ṭhial ding a si lo. February 20 ni bakte ah tuah ding a si. Ni dang i tuah ah cun CND an si ti lo, puai sawhsawh an si cang.
CND Hman Ning
Falam Tonnak cu kan pale ciacia aana an ting hna nak a si, democracy system ithim nak zong a si—politics thil. Chin Affairs Council i Chin National Day um seh ti an ruah lio belte ah cun, miphunpi pakhat in dir ve nak an rak duh a si ṭheu lai. Thawhkehnak, tuankong, nunphung. holh, le haak ram, minhngal a ngei mi miphun cu kan si i, min le holh phunphun in a um mi kan miphun nge vialte ifuntom in miphunpi pa khat kan sinak fiang in um an rak duh a si lai dah—politics si ti lo in nationalism an ruat cang kan ti lai.
Cuca’h, CND a phanh ah kan ruah awk le kan tuah awk saduhthah cu: Kan miphun miau (identity) langhter ding hi a si. Miphun relh pa khat i a ngeih awk a si mi kan ngeih dih nak langhter phun in tuah ding a si.
_________
i
Chuncung Kio Vung interview ka tuah i a chim mi a si. Pu Kio Vung cu mah lio Lai Ram politics ah a rak itel ngaingai mi, Kawl le Lai politics kong ah Thayet tiang a ke in a kal mi, Falam Tonnak zong ah cun a kal mi, a si. “Zei ti ah dah nan kal?” tiah ka hal i a chim mi a si. 2002 k*m Lai Ram i ka tlun lio ah Hakha in ka hei cah i robia ka hal cu a si.
Mah Falam tonnak i a kal ve mi kan pa Sang Vung (Leitak) nih interview an tuah nak ah “an kan auter” a ti, Muko mekazin tuanpi chuak ah.
