10/03/2021
KOHA LUKULUKU FAKAKAUKAU KIHA FOUNGA FILI FALE ALEA 'E NGALI TUHA MO TONGA 'I HE KAHA'U.
by 'Isileli Pulu
Koe lukuluku fakakaukau pe 'eni ia 'a'aku fakafo'ituitui, ketau toki talanga kiai. Koe founga 'e tolu, 'oku haa mai 'oku toka kiai 'ae tokanga 'ae tokolahi 'oe kakai 'oe fonua.
1.) KE TOE FAKAFOKI PE KIHE TU'I 'AE MAFAI KENE FILI 'AE PALEMIA MOE KAPINETI, MEIHA NI'IHI PE 'OKU NE FINANGALO KI AI.
Vaivai'anga 'oe foungani.
---------------------------------------
(i). 'E hange ia kuo tau tukuhifo'i 'ae falala moe langi mama'o fakaemafai na'e momoi mai 'e Tupou V ma'a kitautolu 'i he 2010.
(ii). 'E iku taliui kotoa leva 'ae ngaahi pou tuliki 'oe mafai p**e eg. Fakataha Tokoni, Kapineti, Hou'eiki Fakafofonga Nopele 'i Fale Alea & ni'ihi 'oe ngaahi mafai & lakanga fakaFakamaau'anga 'e ni'ihi kihe Tu'i.
(iii). Tetau toe foki 'o fakafepaki'i 'ae totonu fakatemokalati koia 'oku pehe..." 'oku 'iai 'ae totonu 'ae tokotaha kotoape kene kau 'i hono fili hono kau taki," (kupu 21 'oe Tohi Tala Fakahaha Fakamamani Lahi 'ae UN) na'a tau fakamo'oni kiai 'i he 1970, 'o makatu'unga ai hono tali ketau huu 'o memipa 'i he P**e'anga Fakatahataha
(iv). 'E ala tukuaki'i heni 'ae Tu'i 'oka faihala ha Palemia pe Minisita, 'o makatu'unga 'i he 'uhinga he koe Tu'i na'ane fili kinautolu. Mahalo koe taha ia 'oe 'uhinga na'e momoi mai ai 'e Tupou V hono mafai, ke fakalele mo tataki faka'aho'aki 'ae P**e'anga ni 'eha Palemia mo 'ene Kapineti. Pea kenau kei taliui pe kiha Fale Alea, na'e fili honau tokolahi 'e he kakai 'oe fonua.
(v). Tetau toe iku kiha liliu 'oha ngaahi kupu 'i he konisitutone, pea koeha leva hano 'aonga 'ae fakalelei na'a tau foua mai he ngaahi ta'u lahi 'o a'u mai kihe ta'u 2010.
(vi). Koe taha e ongo fo'i 'isiu mahu'inga 'i he fakalelei Konisitutone 'oe 2010 pea na'e loto kiai 'ae 90% tupu 'oe kakai. i) ke kei tu'uma'u 'ae ngeia tukufakaholo & fkkonisitutone 'oe Tu'i ii) pehe kihe Hou'eiki Nopele mo honau ngaahi tofi'a tukufkholo, kae 'uma'aa 'ae Kelekele. Pea neongo 'emau tokosi'i he paloti 'i Fale Alea he poo koia, ka na'e loto pe hou'eiki ke tu'uma'u pe honau tokolahi he 9, kae hiki hake tokolahi kae fkfofonga 'oe Kakai ke toko 17.
2). KE TOE FAKAFOKI PE 'AE FOUNGA FILI FALE ALEA LOLOTONGA KIHE FOUNGA FILI MOTU'A.
Koe founga fili 'eni 'oku teke mo poupou'i 'ehe Patoa. Kuo 'osi kamata savea kiai 'ae Sea 'oe Patoa Semisi Sika 'o fakahuu he'ene 'a'ahi fakaFale Alea 2020, ki hono vahenga Tongatapu 2.
Koe malohinga 'oe foungani tokua, ke tau'ataina 'ae kakai (voters) pe kohai tenau fili kiai, 'o 'ikai fakangatangata pe kihe vahenga 'oku te nofo ai. 'Oku fktaumu'a 'eni ke fili mei Tongatapu ha toko 10, Vava'u toko 3, pea toko 2 mei Ha'apai. He'ikai uesia heni 'ae founga fili lolotonga 'a 'Eua moe ongo Niua. Hange ko 'eni, kapau 'oku ou nofo 'i Kolovai, 'e 'ataa pe keu fili kiha taha 'oku nofo 'i Nuku'alofa, pe teu nofo Nuku'alofa, kau fili ki Fatumu.
Vaivai'anga 'oe foungani.
----------------------------------------
(i). 'Oku to pe 'ae tokanga moe fakamamafa ki he'ete fo'i tau'ataina pe kohai tete fili ai, pea ngata ai. 'Aia kapau 'e lava 'ae kanititeiti na'ate fili ai ki Fale Alea, pea 'e anga fefe kete fakapapau'i, 'e tokanga ma'u mai pe ki ha'ate fiema'u mei Nuku'alofa?
(ii). 'E malava fefe kete 'ilo'i 'ae 'aonga mo lelei pe kovi ha ngaue hoto fakafofonga, 'okapau 'oku te nofo vamama'o meiate ia, eg. nofo kita 'i Niutoua, kae nofo hoto fakafofonga 'o kita 'i Kolovai?
(iii). 'E vahevahe fefe'i 'ae ngaahi tokoni Pa'anga fakata'u mei he Fale Alea moe ngaahi tokoni koloa mei he P**e'anga kihe ngaahi vahenga takitaha, 'okapau 'oku movetevete mo vamama'o fau 'ae fakafofonga mei he kau voters na'e fili 'iate ia?
(iv). 'E malava fefe ke lesisita fakalao ha Paati 'oku 'ikai ha'ane konisitutone pe Tohi Fakamo'oni 'oha Sosaieti Fakakautaha (Cert. of Incorp.) 'o fakatatau kihe kupu 7 'oe Lao koia?
(v). 'E malava fefee ke lesisita fakalao ha Paati, kapau 'oku nau hala moha Manifesto, hala taumu'a ngaue, hala misiona pea hala ha visone? 'Ikai nai koe movetevete pe moe feta'aki?
(vi). 'E anga fefee kiha Paatii kenau taukave'i 'ae founga fili tau'ataina ko'eni, kae kei lokoloka'i honau kaunga Patoa ke 'oua tenau kanititeti mei he ngaahi vahenga 'oku fili mei ai honau kau fakafofonga lolotonga?
(vii). Na'e 'osi 'ohake pe kimu'a 'ae matavaivai he founga fili ko 'eni 'i he ngaahi ta'u kuo maliu atu. 'Aia na'e hokohoko ma'u pe 'ae fili ia 'a Tongatapu, 'ehe kau fakafofonga 'e toko 3 na'anau nofo kotoa 'i he vahenga Nuku'alofa.
3). KE NGAUE'AKI PE 'AE FOUNGA FILI MOE VAHEVAHE LOLOTONGA, KAE FAKALAO'I KENAU FILI FAKAPAATI.
Ko hono ngaahi malohinga.
--------------------------------------------
(i) 'E 'omai 'ehe founga fili faka-Paati 'ae laumalie 'oe fengaue'aki vaofi 'i he loto'i Paati. 'E maheni ange 'ae kau fakafofonga mo honau kau poupou (voters), he 'oku nau nofo fakataha, feohi fuoloa mo fengaue'aki 'i ha ngaahi ta'u.
(ii) 'E malava ke fakatahataha'i kinautolu 'e ha'anau konisitutone, manifesto pe tu'utu'uni ngaue. Pea tenau feongoongoi mo fepoupouaki fakataha ke fakahoko 'enau ngaahi taumu'a ngaue ki he lelei fakalukufua 'ae kakai 'oe ngaahi vahenga moe fonua fakalukufua.
(iii) 'E malava 'ehe founga fili Faka-Paati ke muimui 'ae ngaahi Paati kihe ngaahi principles faka-temokali, 'ae p**e lelei, ho'ata kitu'a, vahevahe taau & fetaliui'aki (check & balance) etc. Pea 'i he taimi tatau 'e kei tauhi pe 'ae faa'i kavei koula, 'ae Faka'apa'apa, Tauhi Vaa, Mamahi'i me'a moe Loto too.
(iv) 'E malava 'i ha lesisita fakalao 'aha Paati 'i he Lao ki he Ngaahi Sosaieti faka-Kautaha, ke 'ilo 'ae kakai ki he 'enau ngaahi taumu'a fakapolitikale mo faka'ekonomika 'ae Paati koia.
(v) 'E malava ke 'ilo'i 'ehe kau poupou (voters) 'ae ngaahi ngaue lelei honau kau fakafofonga lolotonga 'ae ta'u e 4 'ene faifatongia, he 'oku nau nofo fakataha 'i he vahenga pe 'e taha.
(vi) 'E toe faingofua mo si'isi'i ange 'ae ngaahi fakamole 'ae kau fakafofonga 'i he taimi tenau kemipeini.
(vii) ' E faingofua mo vave ange hono vahevahe 'enau pa'anga tokoni mei he Fale Alea pe ngaahi tokoni koloa mei he p**e'anga, he 'oku tokosi'i ange 'ae nofo fakavahenga mo map**e'i ngofua 'i he nofo fakavahefonua lalahi.
(viii) 'Okapau 'e tali 'e he Fale Alea ke fakalao'i 'ae founga fili faka-Paati, kuopau ke 'iai hono lao moe ngaahi tu'utu'uni pau ke nau muimui mo faipau kiai. Pea koha Paati 'e mavahe mei ai, 'e 'iai hono ngaahi tautea, 'o fakatatau ki he Lao moe fiema'u 'ae Lao ki he Fili Faka-Paati.
(ix) 'I he ngaahi fonua Temokalati 'i tu'ap**e'anga, 'oku taki 'ae Paati 'oku nau ma'u 'ae tokolahi 'oe Fale Alea. 'Oku hoko leva 'ae fa'ahi na'e 2 koe Fa'ahi Fakaanga. Ko hono lelei, 'oku longomo'ui ma'u pe 'ae P**e'anga 'oe 'aho, koe 'iai 'ae Fa'ahi Fakaanga. Ka 'ikai ha Fa'ahi Fakaanga, pea 'e mate ngunguu 'ae Fale Alea, he'e iku fa'iteliha pe 'ae P**e'anga ia 'oe 'aho.
VAKAI KIHO TAU KAUNGA'API 'OKU NAU FILI FAKA-PAATI.
SAMOA: 'Oku fili faka-Paati faka-ta'u 5 'ae Fale Alea 'oe p**e'anga Temokalati 'o Samoa. 'I he lolotongani 'oku 'iai ha ngaahi Paati faka-politikale lalahi 'e 5, 'aia 'oku taki ai 'ae Paati Human Rights Protection Party (HRPP). Koe ta'u 'eni 'e 38 'enau taki 'i Samoa, pea koe toki Palemia 'aki pe 'eni hono 3 kuo fetongi talu mei he 1982, ka koe fetongi pe ia 'i he loto'i Paati HRPP. Ka 'i Tongani koe ta'u 'eni 'e 18, mo hono fetongi tu'o 5 'ae kau Palemia, VONC 'e 3, pea veteki tu'o 1 'ae Fale Alea 'o Tonga.
( toki hoko atu )