29/05/2024
#प्रसङ्ग_महिनावारीको --- ……………
विभिन्न किसिमका नियम, रितीरिवाज हाम्रो समाजमा परम्परागत रुपमा पुस्तौंदेखि चल्दै आएको छन् । यस्ता नियमहरू केहि लोकाचारमा (लोकले/सबैले नै मान्दै आएको) रहेका छन् भने केही कुलाचार (कुल परम्परा अन्तर्गत मात्र मानिराखेको) छन् । बर्तमान परिपेक्षमा हेर्दा यस्तो परम्परा, रितिरिवाजलाई आधुनिक समाजमा रुढीबादी तथा अन्धबिश्वास भन्दै गरेको पनि सुन्न पाइन्छ र ती सामाजीक रिवाजलाई नकारेको प्रसस्तै मानिसहरू छन् । त्यस्तै रितिरिवाजमा रहेको एक नियम जुन आधुनिक समाजमा निकै चर्चामा रहेको र जुन बिषयलाई लिएर साह्रैनै बिबाद भैराखेको बिषयमा रहेको मध्ये एक हो महिनावारी ।।
महिनावारी शब्दलाई संस्कृतमा "रजस्रवा" भनिन्छ । "रजस्रवा"को अर्थ "रजको प्रवाह हुनु" हो । "रज" भनेको रगत अथवा रजोगुण भन्ने (दुबै) अर्थ लाग्दछ । रजस्वलाको एक अर्को अर्थ भनेको अशौच पनि हुन्छ, जुन परंरागत रुपमा वैदिक र आगम कर्म गर्नको लागी अयोग्य र अशुद्ध अबस्था हो । विभिन्न परिस्थिति विशेषले विभिन्न अबस्थामा रहँदा वैदिक आदि कर्म गर्न निसेध गरिने अबस्थामा अशौच हो। महिनावारि भएकी महिलामा रजोगुणको उच्चतम अबस्था रहन्छ जसले प्राण वायुलाई अस्थिर गराँउछ ।
अशौच/महिनावारी अबस्थामा अन्नमयकोष (रगत-शारिरिक स्परर्श), प्राणमयकोष (अपानवायु) तथा मनोमयकोषलाई (रिष, मस्तिष्कमा झन्झनाहट बढाउने काम आदि) असन्तुलन हुने हुँदा कुनै निर्धारित वैदिक कर्मलाई गर्न हुँदैन भन्ने शास्त्रीय बिधान छ । आयुर्वेदमा "महिनावारि भएको अबस्थामा शरिरबाट अमालाई (body toxin) हटाउने काम गर्छ । यस्तो अबस्थामा शरिरमा अग्नी (जठराग्नी) मन्द रहन्छ त्यसैले भारी खाना (heavy food) अखाध्य खाना (Junk food) नखानु ।" भनी उल्लेख छ । महिनावारि भएको बेलामा शारिरिक सम्भोग गर्दा त्रिदोषको (वात-पित्त-कफको) असन्तुलन हुन्छ र महिलाको स्वास्थमा समस्या आउने कुरा समेत आयुर्वेदमा उल्लेख छ ।
हामीले जतिपनी वैदिक कर्म गरिराखेका हुन्छौं ती सबै कर्म सत्वगुणलाई बढाउले गरिराखेका हुन्छौं । पुरुषमा ब्रतबन्ध तथा त्रिकालादी सन्ध्या पनी हाम्रो शुद्धिकरणकै लागी हो भने महिनावारि हुँदै गर्दा महिलाहरू आफैंमा अशौचबाट शुद्ध हुँदै जाने अबस्था हो ।
महिनावारिको बेलामा दौडन नहुने, योगहरु गर्न नहुने, घर र भान्छाको काम गर्न नहुने तथा ३ दिन आराम गर्न पर्ने कुरा भनी अङ्गिरा स्मृती, वशिष्टधर्मशुत्र तथा सुश्रुत संहितामा उल्लेख छ ।
मन्दिरमा भएको घण्टी होस् या प्राणप्रतिष्ठा गरि राखीएको देव मुर्ती होस् साथै बिधिवत गरिएका पवित्र मन्त्रहरूको जाप/पाठको उच्चारण- यी सबै कुराले हाम्रो मुलाधारमा रहेको अपानबायुको उर्जालाई त्याँहाबाट माथी उठाउन साथै त्यो उर्जा शहश्रार सम्म पूर्याउन (अध्यात्मीक सान्ती दिन) मदत गर्दछ । महिनावारिको बेलामा अपान वायुको तिब्र वेग मुलाधारबाटपनी तलतीर बगेको हुन्छ भने मन्दिरमा प्रवेश गर्दा मन्दिरको ती उर्जा (मन्त्र-पाठ प्राणतिष्ठित मूर्ती आदिको उर्जा) मुलाधार देखी माथी गतितिर प्रवाह हुने गर्छ जसको कारण शरिरमा प्राणवायु तथा त्रिदोषलाई अझै अस्थिरता दिन्छ र त्यसैले पछि पछि समयमा महिलाकै शरिरमा अनेक कष्ट दिन सक्दछ । "महिनावारी हुँदा म त मन्दिर जान्छु मलाई केही भएको छैन" भन्दै गर्नु अघि यी सबै शरिरिक सन्तुलन गराउन निमित्तको लागी यस विशेष ऋतुकालमा जनै धारी व्यक्ती तथा मन्दिर आदिमा जान, स्पर्श/पूजामा निशेध गरिएको हो भन्ने कुरा बुझ्न जरुरी छ ।
पानीमा रुपान्तरण शक्ति बिद्यमान हुन्छ । हामीले कैले काहि कथाहरू सुन्दा होस् या कुनै धार्मीक कार्यहरू गर्दा होस् पानी हातमा लिएर क्रमश: वर्दान/श्राप दिने या सङ्कल्पहरू लिने गर्ने गर्छौं । पूजा गर्ने बेला समय अबधिमा तामाको भाडामा राखीएको पानी पूजा सकिएपछि ती पवित्र मन्त्र ध्वनीले जागरुप भएको जललाई पण्डित गुरूहरूले सबैमा छर्किने गर्नु हुन्छ। खानामा पनि उर्जा हुन्छ तथा पानीमा पनि उर्जा रुपान्तरणको क्षमता हुन्छ । महिनावारि भनेको उच्चतम स्थरको रजगुणको प्रवाह हो (यसमा माथी उल्लेखीत सम्पूर्ण कुरालाई जनाउँछ) त्यसैले रजस्वला स्त्रीले बनाएको या स्पर्श गरेको खानामा पनी रजोगुणनै बिद्यमान हुन्छ जसले गर्दा खाने व्यक्तिमा पनि अन्नमय-मनोमय-प्राणमयकोस आदिको असन्तुलन हुन्छ भनेर उक्त अबस्थाको स्त्रीले स्पर्श गरेको खाना नखाईएको हो ।
प्रथम रजस्वला भएकी स्त्रीलाई सुखपूर्वक आसनमा राखी उसलाई बिबाहिता नारिले सम्हाल्ने र अन्य त्याहा घरको विशेष व्यक्तिले गौरी गणेश पूजा गरि उक्त स्त्रीलाई कपडा, खाना आदि दिने चलन छ। बिभिन्न स्थानका व्यक्तिले विभिन्न तरिकाबाट पूजा गर्ने गर्छन् र यसको उल्लेख धर्मसिंधुमा पनि छ ।
हाम्रा पिता पुर्खाले जे गरे त्यो अन्जान र लापरबाही थिएन । अन्जान र लापर्वही त आधुनीक्ताको नाममा हामीले गरिराखेका छौँ । समाजमा पछि आएका बिसङ्गतीहरुले महिनावारिमा परेको प्रभाव सन्तुलन बनाउन खोज्नु तर शास्त्रको मर्यादा नबुझेर शास्त्रलाई र समाजलाई गाली नगर्नु ।। विश्लेषण गर्ने तरिका फरक परेको होला तर हाम्रा पूर्वजहरूको व्यवहार र आचरण गलत थिएन र छैन पनी ।
#जयश्रीहरि 🙏🙏
#हरहरमहादेव 🙏🙏
by: Astro Umesh
