16/10/2023
तपाईंको पहाड घर कहा“ हो ?
प्रबोध साप्ताहिक अनलाइन संस्करण
भवानी बराल
पूर्व अध्यक्ष, प्रेस काउन्सिल नेपाल
गएको साल पुस २३ गते कवि भुपाल राईले कान्तिपुर कोशेलीमा ‘तपाईंको पहाड घर कहाँ हो ?’ शिर्षकमा एउटा लामो आलेख बाहिर ल्याएका थिए । शिर्षकले हामी पहाडमा पुख्र्योली थातथलो भएकाहरुबीच भेटघाट वा चिनजान हुँदा सोधिने वा जानकारी लिने यो आम वाक्य हो । जसरी उपत्यकाका रैथानेहरु समय अनुसार तपाईले चिया खानु भयो, खाजा खानु भयो, खाना खानु भयो ? भनेर अनायस सोध्ने गर्छन । यो वाक्य त्यस्तै एउटा परिचय गर्ने अनौपचारिक कुराकानीको प्रस्थान वाक्य हो ।
पचासको दशकतिर लेखिएको राईकै कविता ‘दाजै कविता गाउँमै छ’ को प्रसङ्गबाट सुरु गरेर लेखिएको यो आलेख आफैमा ‘अर्थ–राजनैतिक–साहित्य’ बनेको छ । साहित्य कुनै वर्ग, समुदाय विशेषको पक्षपोषण गर्छ भन्ने मान्यता यो लेखले स्थापित गरेको छ । र, साहित्य लेखनमा बखान गरिने स्वतन्त्रता, स्वच्छन्दता, उत्तरआधुनिकता र अराजकताको खण्डन गर्दछ । मैले उनको यो कविता पढेको छैन तर, राईले कविता यात्राको सन्दर्भमा यो कविता ‘माइलखुट्टी’ भएको ठहर गरेका छन् । साझा प्रकाशनले त्यही शिर्षकमा सङ्ग्रहकै रुपमा प्रकाशित गरेपछि यस्तो लाग्नु अस्वाभाविक पनि हैन् ।
लेखनका दुई धारा छन् एउटा अतित अर्थात भूत लेखन अर्को सिर्जनात्मक लेखन । भूत लेखन सिर्जनात्मक हुन्न भन्ने नै चैं हैन । तर अक्सर भूत लेखन बढी काल्पनिक हुन्छन् । कतिपय सन्दर्भमा असान्दर्भिक पनि भईसकेको हुन्छ । भएकै घटना लेखिएपनि त्यसलाई पत्याउने आधार खुम्चिसकेको हुन्छ। सिर्जनात्मक लेखन चैं वर्तमानको अवस्थालाई भविष्य देखाउने मार्ग हो । राईको त्यो अतितको कविता पनि उनले बोकेको दर्शनसँग सम्बन्धित चेतनाको स्तरले भूत वा सिर्जनाको हैसियत निर्धारण गर्छ । उनकै भाकामा उनकै कवितामा परिभ्रमण गर्दा उनले गर्ने आजको उनको चेतनास्तरले स्वमूल्याङ्कन गर्ने हो ।
राईको कविता, ‘दाजै कविता गाउँमै छ’ यो शिर्षकले नै सबै कुरा बोलेकै छ । अझ कविताको अन्य अन्तरंग गेडाले धेरै कुरा खोलेकै होला । पूर्वी नेपालको कुनै गाउँको प्रकृति, मानव वस्ती र त्यहाँको सामाजिक सांस्कृतिक लयमा लेखिएको त्यो कविताले पूर्वी पहाडको राष्ट्रियतालाई त बोकेकै होला । अर्थात समग्रमा यो क्षेत्रीय ‘नेचर–डेमोग्राफिक’ रुपरेखा होला। त्यहाँको भूगोल, प्रकृति, जीवन जगत्, सुखान्त, दुखान्त गाउँको कथा समेटिएकोले कविता गाउँमा भएको उद्घोष कविले गरे होलान ।
अक्सर कविता त गाउँमै हुन्छ । श्रम, दुःखजिलो, पीडा, शोषण, उत्पीडन, अभाव दुरदराज र विकट गाउँमा हुन्छ । कविता वा साहित्यका अन्य विधाले यसैमा बोल्ने हो । यसमानेमा कवि राईको कविता पहाडी गाउँको प्रकृति र समाजलाई उधिनेर बोल्यो । तर कविता त्यो पहाडी गाउँमा मात्रै हुन्न । कविले उधिने झैं श्रम, आफ्नो भन्ने सघन भाव मधेसका देहातमा पनि छ । यो पहाडको कुनै गाउँको विषय मात्रै हैन । मधेसका अनेकान गाउँमा पनि कविता भए छन । मधेसका पीडा, वेदनाले पनि कविता लेखाउँछ, लेखाएका पनि छन् ।
सहरमा त नाटक मात्र हुन्छ । गाउँको अभावग्रस्त कविताले केही नदिएपछि अझ दुःखमाथि दुःख थपेपछि गाउँ छोडेर भौंतारिएका हुन् । कविताको पीडा पोख्न, पीडा मेट्न मानिसहरु गाउँ छोडिरहेका छन् । जनजीविकाको लागि पनि थातथलो छोडेका हुन् । केहीले गाउँले सहरलाई घेर्ने रणनीति अनुसार स्थानान्तर हुँदा सहरमा अल्मलिएका वा हराएका हुन सक्छन् ।
मधेसको त्यो फाँटिलो देहातमा कविता, गीत सबै फलेफुलेका छन् । फले नफुलेका भए मैथली साहित्यमा महाकवि विद्यापति हुन्नथे । तर, एउटा चरित्रले पहाड तनहुँ घाँसी कुवाका भानुभक्तलाई आदिकवि देख्यो । ‘महाकवि’, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा मात्रै भए । कवि शिरोमणि लेखनाथ भए । राष्ट्र कवि माधव घिमिरे यस्तै यस्तै आदि । यस्तो आदिकवि, महाकवि, शिरोमणि, राष्ट्रकवि जन्माउने पहाड मात्र बहुप्रचारित भएपछि अलिकति चेत भएको पहडियालाई अर्को पहडियाले भेट्दा सबैले सोध्ने नै भए ‘तपाईंको पहाड घर कहाँ हो ?’
सामुदायिक पहिचानको थातथलो त हुन्छ नै यदि यही कुरा जान्नलाई कविलाई धरमपुर झापामा सोधेको कुरा रहस्यमय हैन । बरु उभित्र सुसुप्त अवस्थामा रहेको पहिचानजनित राष्ट्रियताको भाव हो । तर पञ्चायतको उदयसँगै राष्ट्रियता सामुदयिक भावको छैन । भौगोलिक भाव भईसकेको छ । वि.सं. २०१८ मा निर्मित संविधानले १४ अञ्चल ७५ जिल्ला घोषणा गर्नासाथ सामुदायिक राष्ट्रियता खारेज भयो । यसर्थ कविले आफु स्थान्तरण भएको काठमाण्डुलाई आफ्नो घर भने । सहभागीले अलिक कर गरेपछि पुख्र्योली थलो भोजपुर भने तर माझ किराँत भन्न सकेनन् वा भ्याएनन ।
पञ्चायतले पछिल्लो पटक राष्ट्रियताको एउटा भाष्य निर्माण गरिदिएको छ । त्यो भौगोलिक राष्ट्रियता हो । पूर्वी पहाडको राष्ट्रियता अब वल्लो किरात, पल्लो किरात र माझ किरात वा लिम्बुवान रहेन । समग्र पहाडी मुलको भौगोलिक राष्ट्रियता बन्यो । सोलु, ओखलढुङ्गा, संखुवासभा, ताप्लेजुङ आदि बन्यो । यसैले हिमालमा बस्नेहरु पनि पहाडी जिल्लाका नामले चिनिने भए । तराईमा त मिथिला, भोजपुरा, अवध हैन सुनसरी, मोरङ, सप्तरी, धनुषा आदि नामका भए । पहाडी राष्ट्रियतालाई स्थापित गर्ने मनोविज्ञान अन्तर्गत हिमाल र मधेसलाई विस्थापित गर्ने योजना हुन सक्छ । यसैले तराई वा हिमालमा बस्नेलाई उसको वतन सोध्ने चलन छैन । कविले जान्न खोजेको नेपाली राष्ट्रियताको अन्तर्य यही हो । त्यसैले पहाडियाहरु पूर्व पश्चिम जहाँका हुन तिनले भेट्दा पहिलो थेगो हुन्छ, ‘तपाईको पहाड घर कहाँ हो ?’
नेपालको यो आधुनिक स्वरुप बन्नुभन्दा अघि पनि नेपाल थियो । किरात, लिच्छवी, मल्लकालमा पनि वर्तमानको नेपालको करिव यही स्वरुपको समग्र नाम नेपाल हो । भलै त्यहाँभित्र बाइसी, चौविसी, उपत्यकामा तीन र उपत्यका पूर्व तीन गरी ५२ गणराज्यहरु किन नहुन । तिनै गणराज्यहरुको ऐतिहासिक स्वरुप आधुनिक नेपालको इतिहास हो । तर, एकत्रित स्वरुपको राज्य विस्तार गर्ने काम पहाड गोर्खा राज्यले ग¥यो । यसैले कवि राईले संकेत गरेझैं नेपाली राष्ट्रियताको निर्माण त्यही पहाडले ग¥यो । पहाड र पहाडियाले निर्माण गरेको राज्य र राष्ट्रियतामा अन्यले अपनत्व ग्रहण गर्न नसकेको हो ।
नेपाली राष्ट्रवादको चुरो नेपालको ‘एकीकरण’ वा ‘गोर्खा राज्यको विस्तार’ दुई कुराको छिनोफानो नहुञ्जेल तर्कतरङ्ग चलिरहन्छ । पहाड त वर्तमान राष्ट्रवादको मुख्य धमनी हो, जहाँबाट रक्त सञ्चार भईरहन्छ । अमिवाको न्युक्लियस र त्यसलाई सघाउने प्लाज्माहरुको नियति यस्तै हुन्छ भनेर गरेको उदाहरण पनि यहाँ सटिक छ । जसले कविकै भाकामा भन्दा हिमाललाइ नजरअन्दाज ग¥यो । मधेसलाई परहेजमा राख्यो ।
कविले ठीकै भने राष्ट्रवादको पहाडी एकात्मक ढाँचा ‘असिल हिन्दुस्थाना’ बनाउने पृथ्वीनारायण वैचारिकीमा आधारित थियो । त्यसअघि त नेपालको स्वरुप उत्पीडनरहीत संघीय गणराज्यमा थियो । जसको चर्चामाथि पनि भईसकेको छ । तर सेनहरुले स्वशासनलाई भत्काउने, उपनिवेश बनाउने क्रियाकलाप गरेर ‘पृथ्वी विचार’ लाई भूणमा ल्याउने मार्ग प्रशस्त गरेका थिए ।
त्यसपछि पृथ्वी विचार जंगबहादुर कुँवरको मुलुकी ऐन हुँदै संस्थागत हुने क्रम बढ्यो । महेन्द्र शाहले एक धर्म सापेक्ष, भूमिसुधारको नाममा किपट उन्मुलन, लोकतन्त्रको खारेजी लगायत अर्थ–राजनैतिक कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिए । जसको उत्कर्ष जनमत सङ्ग्रह, पहिलो, दोस्रो जनान्दोलन, सशस्त्र विद्रोह, मधेस आन्दोलनमार्फत जवाफ तलब भएको थियो । तर खारेजीमा परेको यो पहाडी राष्ट्रवाद फेरिपनि संस्थागत हुने सुरसारमा छ । यसैले धर्म सापेक्ष ‘असिल हिन्दुस्थाना’को पुनरस्थापना, संघीयताको खारेजीसहितको खिचडीका सर्दाम भेला गरिदैछ । यस पटकको मतादेशले त्यतैतिरको संकेत गरेको छ । यसैले संसदमा एक भाषा, एक भेष, एक राष्ट्र एक देशको रिहर्सल सुरु भएको छ । जुन राष्ट्रवादले मधेसलाई राष्ट्रघात र घातीको पगरी गुथाएको थियो । त्यही पहाडी राष्ट्रवादलाई उजिल्याउन खोजिदैछ । जुन राष्ट्रवादले राजनैतिक स्वतन्त्रता खोज्नेलाई अराष्ट्रिय तत्व (अत) बनाएको थियो । त्यसैले राष्ट्रिय एकताको पुरानो मिति खोजेर पुस २७ गतेलाई दिवस बनाइदैछ । यसैले अब झन जोडले भेटघाटमा सोध्नेछन, ‘साँच्ची तपाईको पुख्र्यौली पहाड घर कहाँ हो ?’
पुनर्वासको चर्चा ः
यसै प्रसङ्गमा कविले पुनर्वासको चर्चा पनि गरेका छन् । सुन्दा कर्णप्रिय लाग्ने पुनर्वास योजनाको छ। दृष्ट्रि तराईका फाँटमा पहाडको हस्तक्षेप बढाउनको लागि रहेको ठहरमा पुगेका रहेछन । तर पुनर्वास मात्र हैन ‘रस्ती रसाई बस्ती बसाइ’ नारा अन्तर्गत पूर्वी तराईमा बसोबास गराइएको थियो । आजको सुनसरी, मोरङ र झापामा कैयौं स्थानमा झोडा फाँड्ने काम भएको थियो । मोरङको कुल झोडा, रमाइलो झोडा, कानेपोखरी, झापाको केर्खा, झिलझिले, सुनसरीको पञ्चायन, महेश्वरलगायत अनेक झोडा (चारकोशे जंगल) फँडानी गरेर पहाडका बासिन्दालाई बसाइयो । पुनर्वास कम्पनीले मध्यमधेसमा पहाडी मुलकाहरुलाई बसायो । झापाको सीमावर्ती
क्षेत्र पृथ्वीनगर, जलथलदेखि महकाली कञ्चनपुरको दोधारा चाँदनीसम्म
पहाडिमूलकाहरुको बस्ती बसाउने काम भयो । सूचना प्रविधिको उस्तो विकास नभएको त्यो बखतमा महेन्द्रले मानवलाइ नै प्रयोग गरेर राष्ट्रवाद
मधेसमा वोल्लो छेउदेखि पल्लो छेउसम्म बिस्तार गरे ।
राप्तीघाँटी विकास परियोजना अन्तर्गत चितवन फँडानी गरेपछि पहाडे मूलकालाई बसाइयो । नेपाल औलो उन्मुलन संघ गठन गरेर त्यसैको माध्यमबाट मच्छड मार्ने विषादी ‘डिडिटी’ पाउडर छरियो । मधेसमा मच्छडसँग जुध्न सक्ने क्षमता मधेसी र थारुहरुमा मात्र थियो । यसर्थ पहाडिमूलकाहरु मधेसको बाटो मात्र हिँडदथे, रात कटाउँदैन थे । यो विषादी छरेपछि केही हदसम्म औलो उन्मुलन हुन थाल्यो । चितवन लगायतका मधेस बस्न अनुकुल भयो । मधेस बस्न अनुकुल हुँदै गएपछि राजनैतिक पीडितका नाममा, वर्माबाट फर्केका प्रवासी नेपालीका नाममा पहाडिमुलकालाई चितवन लगायत मधेस क्षेत्रमा बसाइयो ।
नेपाल भारत सीमा रक्षाका नाममा गोर्खा भूपू सैनिकलाई मधेसमा जग्गा वितरण गरियो । ठीकै भनेका हुन कविले यो आलेखमा ‘महेन्द्रीय पहाडे राष्ट्रवाद’ मधेसमा यसरी विस्तार भयो । वर्तमानको नेपाली राष्ट्रवादको बनीबनाउ स्रोत पहाड नै हो । त्यो स्रोतलाई उपयोग गरेर महेन्द्रले मधेसमा राष्ट्रवादको नयाँ बैचारिकी स्थापित गरे । त्यसैले आजसम्म महेन्द्रीय वैचारिकीले आम पहाडे मुलकालाई भेट्दा बोल्ने थेगो नै बनाइदिएको छ, ‘तपाईको पहाड घर कहाँ हो ?
राजमार्गको कुराः
विकासको लागि राजनीति नेपालको आर्थिक जीवन पूर्व–पश्चिम हैन उत्तर–दक्षिण जोडिएको छ । तरराजा महेन्द्रले पूर्व–पश्चिम राजमार्ग आफ्नै नाममा आफ्नै गुरुयोजना अन्तर्गत बनाए । मधेसको आर्थिक जीवन रेखा त हुलाकी मार्गसँग धेरै सम्बन्धित थियो । हुलाकी मार्ग बनाउँदा हुने मधेसको उन्नतिलाई नजरअन्दाज गरे । उनले नयाँ राजामर्ग बनाए । जहाँ उनको वैचारिकी स्थापित गर्न सजिलो होस । कविले महेन्द्र राजमार्ग बनाउनुको उद्देश्यमा मत बझाई राख्नु पर्ने छैन । महेन्द्रको एक मात्र नारा थियो । ‘विकासको लागि राजनीति’ । जहाँ विकास गर्ने हो त्यहाँ राजनीति पु¥याउने । राजनीति नजाने ठाउँमा विकास नलैजाने। यसैले उनले पहाडको विकासमा ध्यान दिएनन् । महेन्द्रलाई मधेसमा आफ्नो अनुकुल ‘राष्ट्रवादी राजनीति’ लैजानु थियो । महेन्द्र राजमार्गको विकासको नाममा राजनीति कुदाएका हुन्। कविले भनेझै्र सेवा, सुविधा, अवसर र विकासबाट बञ्चित पहाडी समुदाय राजमार्गमा बसाइँ सरे । यो वाध्यकारी परिस्थिति बनाउने महेन्द्रीय ‘विकासको लागि राजनीति’ नारा मात्र थियो । यो नारालाई ठीक उल्टो पारेर बुझियो भने खुटखबर आउँछ । जस्तो ः राजनीतिको लागि विकास । कविले उठाएको मुख्य प्रश्नको उत्तर यही हो ।
पहाडको त्यो बनीबनाउ राजनीति लैजान महेन्द्र राजमार्ग अनुकुल थियो । यसैले उत्तर–दक्षिणको आर्थिक जीवनलाई पनि उनले हेरेनन र पूर्व–पश्चिम हुलाकीलाई पनि मान्यता दिएनन । बरु मानव बस्ती कम्ती भएको चुरेको फेदैफेद राजमार्ग बनाए । जहाँ पहाडे मुलकाहरुको बस्ती बसाउन सजिलो होस । आखिर भयो पनि त्यस्तै काकडभिट्टादेखि कञ्चनपुरसम्म नै महेन्द्र राजमार्गमा पहाडे राष्ट्रियताको सघन उपस्थिति भयो । यसरी महेन्द्रीय राष्ट्रवादले सिमावर्ती काकडभिट्टादेखि दोधारा चाँदनीसम्म यसैगरी पूर्व–पश्चिमराजमार्गले मेचीदेखि महाकालीसम्म मधेसलाई घेराबन्दी गर्न सफल भयो । त्यहाँ बसोबास गर्ने जति पुस्ता विते पनि अझै एक अर्का भेट हुँदा सोध्ने गर्छन, ‘तपाईको पहाड घर कता हो ?’
