06/03/2024
विश्वस्य प्रथमं मानचित्रं केन निर्मितम् ? अस्य प्रश्नस्य विषये बहवः मताः, विवादाः, तर्काः च सन्ति । परन्तु अस्य विषये रोचकं चर्चा महाभारतस्य भीष्मपर्वणि प्राप्यते।
महर्षि वेद्व्यासः धृतराष्ट्रस्य सारथिं संजयं महाभारतयुद्धस्य कथां धार्तराष्ट्राय कथयितुं दिव्यदृष्टिं ददाति। धृतराष्ट्रः यदा संजयं पृष्टवान् यत् समग्रं जगत् कथं दृश्यते वा पृथिवी कीदृशी अस्ति वा तदा संजयः स्वस्य दिव्यदृष्ट्या दृष्टा पृथिवीं एवं अवदत् -
यथा हि पुरुष: पश्येददर्से मुखमात्मन:
सुदर्शनद्वीपश्च चन्द्रात् दृश्यते।
द्विरंशे पिप्पलस्त्र द्विरंशे च शशो महान.. - भीष्म पर्व
भावार्थ - यथा मनुष्यः दर्पणे स्वस्य प्रतिबिम्बं पश्यति, तथैव अयं द्वीपः (पृथिवी) चन्द्रे अपि दृश्यते । तस्य द्वयोः भागयोः पीपलपत्रं अन्ययोः भागयोः बृहत् शशः दृश्यते ।
अस्य श्लोकस्य आधारेण रामानुजाचार्यः ११ शतके विश्वस्य मानचित्रं निर्मितवान् । - अत्र रामानुजाचार्येन निर्मितः मानचित्रः अस्ति। विश्वस्य मानचित्रं द्रष्टुं एतत् मानचित्रं उल्टावस्थां कुर्वन्तु ।