08/06/2024
"Το Στέμμα"
Στην πραγματικότητα, είτε κάποιος κριτικός τέχνης γνωρίζει, είτε νομίζει, γράφει!! Και βεβαίως αν ζει ο καλλιτέχνης για τον οποίο γράφει, μπορεί κάποια στιγμή, κάπου, κάποτε, να απαντήσει και να διορθώσει τις ανοησίες. Αν δεν ζει; Τότε αυτά που γράφονται γίνονται αξιώματα… Για τον Basquiat θα πω δύο-τρία πράγματα που είναι λιγότερο ή καθόλου γνωστά με σκοπό να συμπληρώσω όλα εκείνα που κατά καιρούς έχουν γραφτεί για εκείνον. Με δύσκολα παιδικά χρόνια, μεγαλώνοντας κυρίως στους δρόμους, ήθελαν να τον χαρακτηρίζουν ως την «ακαλλιέργητη φωνή της πόλης» (Νέας Υόρκης). Τους συνέφερε όλους να τον εμφανίζουν ως έναν ταλαντούχο νεαρό ζωγράφο που μεγάλωνε σε γκέτο και η τέχνη του απηχούσε την διαμαρτυρία ενός βαθιά ριζωμένου ρατσισμού που υπήρχε την δεκαετία του ΄70. Αν και η μόρφωσή του ήταν ελλιπέστατη, εντούτοις του άρεσαν τα βιβλία και ειδικότερα όσα θέματα αφορούσαν την τέχνη. Συχνά μέσα στο ατελιέ του, έβρισκα βιβλία που αφορούσαν είτε τη σημειολογία των αφρικανικών συμβόλων, είτε πληροφορίες για την ζωγραφική. Και τα έργα του ήταν κρυπτογραφημένα, γεμάτα νοήματα που σημάδευαν σύμβολα. Προς Θεού, μην πάει το μυαλό κανενός σε υψηλά νοήματα ή κρυφά ποιητικά σχήματα!! Απλώς, μερικές φορές ότι είχε να πει, προτιμούσε να το ζωγραφίζει, χωρίς ο ίδιος να θεωρεί ότι έκανε κάτι ιδιαίτερα σπουδαίο. Οι πίνακές του έμοιαζαν αφηρημένοι, με σχέδια που θύμιζαν προϊστορικές φιγούρες. Αυτά τα σχέδια, έπαιρναν ζωή από τα έντονα χρώματα και τις χοντρές πινελιές που χρησιμοποιούσε. Αλλά το πάθος του και ο σκοπός του ήταν να δημιουργεί πίνακες που να μοιάζουν σαν να τους έχει ζωγραφίσει παιδί. Παράλληλα με την ζωγραφική, αγαπούσε να γράφει πάνω στον ζωγραφισμένο καμβά συνθήματα, χρησιμοποιώντας λέξεις που όταν ήθελε να τις τονίσει δεν τις υπογράμμιζε, αλλά τις διέγραφε με μια λεπτή γραμμή προκειμένου να παραμένουν ευανάγνωστες στο κοινό. Η εμφάνισή του με θέμα «το γκράφιτι» στο τηλεοπτικό σόου του Glen O' Brien “TV Party”, εκτινάσσει την αναγνωρισιμότητά του και αλλάζει δραματικά τον χαρακτήρα του. Ήταν κάτι που το παραδεχόταν και ο ίδιος σε συζητήσεις καθώς θεωρούσε ότι ήταν η αιτία να αναγνωριστεί η δουλειά του. Κάτι για το οποίο είχαμε φιλονικία τον Δεκέμβριο του 1985 (παραμονές των Χριστουγέννων). Είχε γίνει εγωιστής, ναρκισσιστής και αυτάρεσκος με αποτέλεσμα να θέλει να καταστρέψει κάθε τί που αφορούσε το παρελθόν του, ώστε να νιώθει ισχυρότερος και περισσότερο σημαντικός. Ειδικότερα, μετά το φθινόπωρο του 1983 που εγκαταστάθηκε στο Loft της οδού Great Jones 57 που ανήκε στον Warhol, (ο οποίος του το νοίκιαζε για 4000$ το μήνα), είχε αρχίσει να μιλάει σε ελάχιστα άτομα με αποκορύφωμα το 1985 όταν έγινε εξώφυλλο στους New York Times, κατόπιν μεσολάβησης του μέντορά του (Andy Warhol). Τον Σεπτέμβριο του 1985, δεκαέξι πίνακες που είχαν δουλευτεί τόσο από τον ίδιο όσο και από τον Warhol, παρουσιάζονται στην γκαλερί Tony Shafrazi και εισπράττουν δυσμενείς κριτικές οι οποίες δημιουργούν σοβαρό ρήγμα στην σχέση τους. Και η έπαρσή του ήταν τέτοια, που αδυνατεί να κατανοήσει ότι ήταν υποκινούμενες, προκειμένου να του δώσουν ένα μήνυμα (κάτι σαν τιμωρία) ώστε να συνειδητοποιήσει ότι όσο γρήγορα ανέβηκε, το ίδιο γρήγορα θα μπορούσε να γκρεμιστεί, χωρίς την υποστήριξη του μέντορά του. Η Vivien Raynor στην κριτική της στους New York Times ανέφερε χαρακτηριστικά… «Πέρυσι, έγραψα για τον Jean-Michel Basquiat ότι είχε την ευκαιρία να γίνει πολύ καλός ζωγράφος, με την προϋπόθεση ότι δεν θα υποκύψει στις δυνάμεις που θα τον έκαναν μασκότ στον κόσμο της τέχνης. Φέτος, φαίνεται ότι αυτές οι δυνάμεις έχουν επικρατήσει…». Μια άλλη διαπρεπής εκδότρια και τεχνοκριτικός η Eleanor Heartney σεβαστή για την καθαρή της γλώσσα και τις αντικειμενικές προσεγγίσεις της, έγραψε επίσης στο “Art in America” πως… «Έχοντας διαμείνει στην εποχή μας για πολύ περισσότερο από τα απαιτούμενα δεκαπέντε λεπτά του, ο Andy Warhol διατηρεί το αστέρι του στην ανοδική του πορεία προσπαθώντας να το προσκολλήσει στους ανερχόμενους κομήτες της στιγμής». Σε αυτό το σημείο, ο πρίγκιπας Basquiat αρχίζει να διαπιστώνει πως όλα όσα συνέβαιναν γύρω του τραντάζονται συθέμελα. Ο εθισμός του στην κοκαΐνη, σκοτεινιάζει ακόμη περισσότερο την κρίση και τον νου του και δεν τον βοηθά να δει καθαρά τι συμβαίνει και με ποιο τρόπο πρέπει να αντιδράσει. Δεν ήταν πλέον αυτό που ο ίδιος νόμιζε, ενώ ένιωσε ίσως για πρώτη φορά εξαπατημένος. Νοιώθει έντονα πως το κοινό δεν υπολογίζει την τέχνη του και αναγκαστικά σιγά-σιγά αρχίζει να απομακρύνεται από τον Warhol. Μετά από αρκετά μεγάλο διάστημα, το Δεκέμβριο του 1985 θα περάσει τις γιορτές με την μητέρα του και με ορισμένους καλούς φίλους του. Όταν τον συνάντησα, μου έσφιξε το χέρι και μου είπε όλο νόημα «Αδερφέ μου, μου σκότωσε το παιδί που είχα μέσα μου…» ξεσπώντας σε κλάμα με αναφιλητά. Και όταν ακολούθησε ένα χρόνο μετά ο θάνατος του Andy Warhol, καταρρέει. Δεν μπορούσε καν να μιλήσει, καθώς ο Warhol ήταν το μόνο άτομο που έμοιαζε πάντα να μπορεί να τον επαναφέρει από την καταστροφή. Και η κατηφόρα του δεν είχε σταματημό. Με σκοπό να αποτοξινωθεί από την κοκαΐνη, θα φύγει από τη Νέα Υόρκη, με προορισμό το ράντσο του στη Χαβάη. Αλλά ούτε και εκεί θα μπορέσει να ησυχάσει καθώς τον Ιούλιο του 1988 θα επιστρέψει, υποστηρίζοντας πως το πρόγραμμα απεξάρτησης που ακολούθησε είχε αποδώσει και ήταν πλέον «καθαρός». Και φθάνουμε στο ξημέρωμα της Παρασκευής 12 Αυγούστου 1988, (ανήμερα των γενεθλίων μου) όταν θα χτυπήσει το τηλέφωνο στο σπίτι μου καθώς είχα ξενυχτίσει κα δεν είχα πάει να εργαστώ και θα μου πουν πως ο SAMO πέθανε στο πατάρι του σπιτιού του από οξεία δηλητηρίαση που προήλθε από κοκτέιλ ναρκωτικών (οπιούχων και κοκαΐνης). Ήμουν τόσο φορτισμένος συναισθηματικά, που δεν πήγα στην κηδεία, αλλά του άφησα λίγα λουλούδια στο νεκροταφείο Greenwood στο Brooklyn όπου τον έθαψαν. Από εκείνον έχω κρατήσει στο μυαλό μου την εικόνα να κρύβουμε στις παλάμες μας μικροαντικείμενα και να κοροϊδεύουμε ο ένας τον άλλον αναζητώντας τα!! Και κλαίω στην σκέψη της άδικης απώλειάς του. Στην μνήμη του λοιπόν, επιθυμώ να δώσω ορισμένες ερμηνείες των συμβόλων που χρησιμοποιούσε στα έργα του, προκειμένου να γίνει περισσότερο φιλική «η ανάγνωσή τους».
Αρχικά, τα κείμενα που έγραφε στα έργα του ξεκίνησαν κυρίως από τη σειρά του «Anatomy Studies» και καθιερώθηκαν το 1983 στο έργο του, «Hollywood Africans In Front Of The Chinese Theatre With Footprints Of Movie Stars». Τις περισσότερες φορές τα κείμενα ήταν ευρηματικά, σπάνια περιγραφικά και διέθεταν ποιητικές και συμβολικές ιδιότητες. Ο ίδιος έλεγε πως χάριζαν στα έργα του και διακοσμητικές λεπτομέρειες, αλλά κάτι τέτοιο φαινόταν αδύναμο ακόμη και αν το εννοούσε.
Οι τρεις συνεχόμενες γραμμές αποτελούσαν ένα λοξό σύμβολο που εμφανιζόταν είτε οριζόντια σχηματίζοντας το γράμμα «Ε» συμβολίζοντας τους «Hobos» - πλανόδιους Αμερικάνους που κατά εκατομμύρια εγκατέλειψαν τον τόπο καταγωγής τους αναζητώντας φαγητό και κατάλυμα κατά την εποχή της «ύφεσης», είτε κάθετα όπου σύμφωνα με το «Symbol Sourcebook» του Henry Dreyfuss: An Authoritative Guide To International Graphic Symbols (1984), οι τρεις κάθετες γραμμές υποδήλωναν πως: «αυτό δεν είναι ένα ασφαλές μέρος».
Ένα άλλο σύμβολο ήταν το Φίδι που είχε ένα δισυπόστατο συμβολισμό (πολιτιστικό και θρησκευτικό) που καθιερώθηκε το 1982 στο έργο του «St. Joe Louis Surrounded By Snakes» και στο έργο του «Onion Gum» το 1983.
Αρκετά συχνά χρησιμοποιούσε επίσης ως σύμβολο έναν «πολεμιστή». Στην αυτοπροσωπογραφία του «Warrior» (1982) που αντικειμενικά είναι ένα από τα καλύτερα έργα του συνδυάζει την αφρικανική, την ευρωπαϊκή και την αμερικανική τέχνη, καθώς παρουσιάζει ένα μοτίβο πολεμιστή, που θυμίζει ταυτόχρονα κούκλες βουντού, Κογκολέζικα αγάλματα, τις μεταλλικές πλάκες των μπρούτζινων ομοιωμάτων του Μπενίν, αλλά και σχέδια του Πικάσο και του Βίλχελμ ντε Κούνινγκ.
Ένα ακόμη σύμβολο το «Ishtar» που δημιουργήθηκε το 1983, αναφέρεται σε ένα είδος ιερογλυφικού σχεδίου μεγάλης κλίμακας (τρίπτυχο) που αναπαριστά την Αιγύπτια Θεά του πολέμου. Με αυτό συμβόλιζε την δουλεία, την καταπίεση και την αποικιοκρατία στο έργο του Untitled (History of the Black People), γνωστό και ως «Ο Νείλος».
Φθάνοντας στο «Κοσμογράφημα» προσεγγίζουμε έναν ιδιαίτερο θρησκευτικό συμβολισμό για τους Κονγκολέζους που αντιπροσωπεύει πολλά διαφορετικά πράγματα, συμπεριλαμβανομένου του κύκλου της ζωής, της θέσης της φυλής τους μέσα στον κόσμο, καθώς και την σημασία του πεπρωμένου που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και το μέλλον της ανθρωπότητας στο σύνολό της. Στο έργο του «Flesh And Spirit» (1982-3) δημιούργησε έναν μνημειώδες βωμό που πήρε το όνομά του από την πρωτοποριακή μελέτη της αφρικανικής θρησκευτικής παράδοσης του Robert Farris Thompson, προσπαθώντας μέσα από το έργο να εξηγήσει τι ακριβώς είναι το «Κοσμογράφημα».
Ένα ακόμη συνηθισμένο μοτίβο του είναι «Ο Δεινόσαυρος» που θυμίζει παιδικό παιχνίδι και επαναλαμβάνεται τόσο στο «Basquiat’ s Snakeman» (1983) όσο και στο παγκοσμίου φήμης «Pez Dispenser» 1984. Ο Δεινόσαυρος πάντοτε στέφεται από το τρίπτυχο στέμμα του Basquiat, με νόημα απόλυτα ασαφές. Αν και ο ίδιος έχει αναφέρει ότι επιθυμούσε να εκφράσει «υποδηλωτικές διχοτομίες», ενθυμούμαι πως το είχε συσχετίσει με την αμερικανική καταναλωτική κουλτούρα, την οποία θεωρούσε άθλια αφού υποστήριζε τον καπιταλισμό στον οποίο ο ίδιος εναντιώνονταν.
Και ας φθάσουμε στο περιβόητο στέμμα που εμφανιζόταν σε αρκετά από τα έργα του όπως το «Red Kings» (1981), το «Tuxedo» (1983), το «King Alphonso» (1982-3), το «Back Of The Neck» (1983), αλλά και άλλα ακόμη. Με αυτό υποδήλωνε ότι ήταν ο βασιλιάς της τέχνης τονίζοντας την μεγαλειώδη φιλοδοξία του να γίνει παγκοσμίως αποδεκτός. Οι ισχυρισμοί ότι τα τρία σημεία του στέμματος - που σχηματίζουν ένα «W» - ήταν αναφορά στον Andy Warhol, είναι ανυπόστατοι καθώς το χρησιμοποιούσε στα έργα του αρκετά πριν τον γνωρίσει, ενώ ανυπόστατος είναι και ο ισχυρός ότι απεικόνιζε ένα «αγκάθινο στεφάνι» που αναφέρονταν στον προσωπικό του αγώνα, καθώς συνέχισε να το χρησιμοποιεί και μετά την αναγνώρισή του.
Χρησιμοποιούσε επίσης εκτεταμένα ως σύμβολα μάσκες και κρανία, θέλοντας με αυτά να δηλώσει εμφατικά την καταγωγή του πατέρα του από την Αϊτή. Ειδικότερα στα πρώιμα έργα του όπως το «Untitled» (1981) όπου υπάρχουν επαναλήψεις που σκοπό είχε να δηλώσει ο καλλιτέχνης τις τελετουργίες βουντού και memento mori που αποτελούσαν εξέχοντα χαρακτηριστικά του πολιτισμού και της ιστορίας της τέχνης τόσο της Καραϊβικής, όσο και της κεντρικής Αφρικής, αλλά και στο «Untitled» (1982) όπου με την αποτύπωση του κρανίου υποδήλωνε τον μυστικισμό της χώρας από την οποία καταγόταν και το οποίο μάλιστα πουλήθηκε σε τιμή ρεκόρ όταν βγήκε στο σφυρί στους Sotheby's και έγινε το πιο ακριβό έργο των Basquiat σε χαρτί.
Και άφησα τελευταίο για σχολιασμό το πιο αγαπημένο τους σύμβολο το «The Griot» που απεικονίστηκε σε μεγάλο αριθμό έργων του όπως τα «Grillo» (1984), «Flexible» (1984), «Gold Griot» (1984) και πλήθος άλλων. Ο «griot» αποτελούσε έναν περιοδεύοντα παραδοσιακό μουσικό, ιστορικό και ποιητή της Δυτικής Αφρικής. Σημαντικότατο μέρος της προφορικής παράδοσης σε αυτήν την περιοχή του κόσμου, ο «griot» ως μοτίβο αναφέρεται στο έντονο ενδιαφέρον του Basquiat για την ιστορία και τον πολιτισμό των Μαύρων, καθώς και για τη δική του κληρονομιά της Αϊτής. Τοποθετώντας την αφρικανική πολιτιστική κληρονομιά στο επίκεντρο της ξεκάθαρα σύγχρονης πρακτικής του, οι αναφορές του Basquiat στον «griot» θα μπορούσαν επίσης να εξηγηθούν ως αντανάκλαση της ιδιότητάς του ως δυναμικού αφηγητή που χρησιμοποιεί το μέσο της ζωγραφικής για να μυήσει το κοινό του. Μιας κληρονομιάς που μεταμοσχεύτηκε σε ένα καινούργιο κόσμο απαλλαγμένο από την δουλεία. Η εικόνα που αναπαράγει στα έργα του μοιάζει με εκείνη μιας γυναίκας της Ejagham Nnimm από την Νιγηρία. Ο λαός της Ejagham διέψευσε τον μύθο ότι οι αφρικανικές φυλές δεν είχαν γραπτή ιστορία, καθώς ανέπτυξαν ένα σύστημα ιδεογραφικής γραφής. Η γνώση του Basquiat γι' αυτό προήλθε από την εκτενή του ανάγνωση και ήταν βέβαιο ότι ταυτίστηκε με αυτό το γεγονός ώστε να δημιουργήσει ένα είδος φυλαχτού.
Όσον αφορά το σφυροδρέπανο, αν και το χρησιμοποιούσε τακτικά ως σύμβολο της αλληλεγγύης των εργατών και των αγροτών, εμφανίστηκε στα έργα του από το 1982, με το δίπτυχο «Hammer and Sickle». Επίσης σε σκίτσα «Untitled» (Sword And Sickle) (1982) και «Untitled» (Hammer And Sickle) (1982), θέλοντας να δώσει έμφαση στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Όμως παρά ταύτα, εδώ είχε αντιγράψει το έργο του Andy Warhol, ο οποίος από το 1977 είχε δημιουργήσει ολόκληρη σειρά με την ονομασία «Hammer And Sickle» που αναφερόταν σε παγκόσμια γεωπολιτικά γεγονότα.
(αναλυτικό φωτογραφικό υλικό για τα σύμβολα στο damianos-k.blogspot.com)
Δαμιανος Δαμιανός
